यी हुन् नेपालको जल सम्पदाका सम्भावना तथा चुनौतीहरु

नेपाल उत्तरमा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत र अन्य तीन भाँगमा भारतसँग सिमाना जोडिएको एक सार्वभौम सत्ता सम्पन्न भुपरिवेष्ठित दक्षिण एसियाली मुलुक हो । उत्तर-पूर्वी गोलाद्र्धमा अवस्थित यो मुलुक २६ डिग्री २२ मिनेट अक्षांशदेखि ३० डिग्री २७ मिनेट उत्तरी अक्षांश सम्म र ८० डिग्री ४ मिनेट पूर्वी देशान्तर देखी ८८ डिग्री १२ मिनेट पूर्वीदेशान्तरमा फैएिको छ । यसको कुल क्षेत्रफल १,४७,१८१ वर्ग किलोमिटर छ । जुन विश्वको ०.०३ प्रतिशत र एसियाको ०.३ प्रतिशत पर्न आउँछ ।

नेपाल प्राकृतिकले भरिपूर्ण राष्ट्र हो । प्रकृतिले मानव कल्याणका निम्ति निःशुल्क उपलब्ध साधनहरुलाई प्राकृतिक साधन भनिन्छ । जसअन्र्तगत माटो, हावापानी, जलस्रोत, भौगोलिक अवस्थिति, वन जङ्गल, खनिज पदार्थ आदि पर्दछन् । यहाँ जल स्रोतको बारेमा मात्र चर्चा गरिन्छ ।

जल सम्पदा/जलस्रोत वर्तमान अवस्था

नेपाल जल सम्पदामा विश्वमा दोस्रो धनी राष्ट्र तथा दक्षिण एसियामा प्रथम धनी मुलुक हो । यहाँ भुमिगत र सतही दुवै प्रकारका अपार जलस्रोत रहेका छन् । उत्तर दक्षिणी पहाडी ढालका कारण प्रायः दक्षिणतर्फ बग्ने करिब ६००० भन्दा धेरै नदीनालाहरु यहाँका मुख्य जलसम्पदा हुन् । नेपालका नदीहरुलाई पहिलो, दोस्रो र तेस्रो स्तरका गरी तीन श्रेणीमा बिभाजन गरिन्छ । हिमाली हिउँ पग्लिएर सदाबाहर बग्ने, कोशी, गण्डकी र कर्णाली जस्ता ठुला नदीहरु पहिलो स्तरमा पर्दछन् भने यहाभारत पहाडबाट उत्पन्न भई छोटो दुरीमा बग्ने नदीलाई दोस्रो श्रेणीमा पर्दछन् ।

त्यसैगरी चुरे पहाड बाट उत्पन्न भई छोटो दुरीमा बग्ने नदीलाई तेस्रो श्रेणीमा लिईन्छ । यसप्रकार नदीहरुको उद्गम स्थल हिमाली, महाभारत पहाड तथा चुरे पहाड भएत पनि नेपालमा पाईने नदीनालाहरुको कुल लम्बाई ४५०० किलोमिटर जसको सतही पानी २ अर्ब घन मिटर भन्दा बढि रहेको छ । जसले नेपालको कुल भुभागको २.७ प्रतिशत ओगटेको छ, नेपालको कुल जलभण्डारको २.२७ प्रतिशत जल छ ।

नेपालका नदीहरुले गंगालाई ७० प्रतिशत पानीको आपूर्ति गर्दछन् । नेपालको कुल जल भण्डारको २ प्रतिशत पानी तालमा र १८ प्रतिशत पानी भुमिगत रहेको छ । जल सम्पदा आधुनिक अर्थव्यवस्थाको जुन सुकै श्रेत्रमा प्रयोग गर्न सकिन्छ यसको प्रयोगले मात्र कृषि, उद्योग, यातायात, सञ्चार, पर्यटनजस्ता आर्थिक विकासका पूर्वधारहरुको विकास विस्तार गर्न सकिन्छ ।

नेपाली जलसम्पदाको वर्तामान समयमा समुचित प्रयोग नभएको अवस्था हाम्रो सामु रहेको छ, जसले आय दैनिक जीवन आयपन गर्ने सबालमा मुख्य पक्षहरुमा योगदान दिएको छ । विद्युत, सिचाई, जलयातायात र सिचाई र खानेपानी नेपाली अर्थतन्त्रलाई सबल समृद्धि बनाउनका जलसम्पदाको सम्भावता क्षेत्रहरु र तिनले दिन सक्ने योगदान निम्नानुसार रहेका छन् ।

१, जल विद्युत्

जल सम्पदा नेपालको प्राकृतिक सम्पदा मध्येको प्रथम सम्भावता भएको श्रेत्रको हो । जस अन्तर्गत जल विद्युत् विशेष पक्ष हो, नेपालको सम्भाबता अनुसार विद्मुत उत्पादन गर्न सकिएको खण्डमा वन विनाश रोक्न सकिने, पे्रटोलियम पदार्थको आयात कम गर्न, विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न, देशमा औद्मोगीकरण गर्न, पर्यटनको प्रर्बन्धन , यातायात तथा सञ्चारका साधनहरुको विकास, विस्तार तथा सञ्चालन गर्न सकिने प्रशस्त सम्भाबना रहेको छ ।

नेपालमा रहेको जलसम्पदाको क्षमतालाई विश्लेषण गर्दा सैद्दान्तिक रुपमा ८३ हजार मेगावाट विद्युुत् उत्पादन हुने बताइएको भएता पनि आर्थिक तथा व्यवहारिक दृष्टिकोणका हिशाबले ४२ मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ । आ.व.०७३/७४ फाल्गुन सम्म निजी क्षेत्र र सरकारी गरी कुल १२४२.४५ मेगावाट मात्र उत्पादन भएको छ भने यसको उच्चतम् माग १२०१ मेगावाट रहेको छ ।

जल स्रोतको विकास नहुनुका कारणहरु निम्नलिखित रहेका छन्:

क, गरिबी
ख, पुजीँको अभाव
ग, दक्ष जनशत्तिको कमी
घ, राजनीतिक अस्थिरता
ङ, प्रतिभा पलायन
च, भौगोलिक कठिनाई
छ, खोज अनुसन्धानको कमी

उल्लेखित कारणहरुले गर्दा नेपाली जल विद्मुत् विकास पछाडि परेको भएता पनि यसको सम्भाबतालाई निम्नानुसार उल्लेख गरिन्छ ।

२, सिँचाइ

नेपाल एक कृषि प्रधान देश भएकाले, नेपाली जल सम्पदाले यहाँको अर्थतन्त्रलाई सिचाइँका माध्यबाट समृद्धिमा पुर्याउन सक्नेमा कुनै शङ्का छैन् । यहाँका ६७ प्रतिशत जनता कृषि पेशामा सक्रिय रुपमा आबद्व रहेका छन् । जसले कुल गा्रहस्र्थ उत्पादन जीडीपीमा ३३ प्रतिशत योग्दान पुर्याएका छन् जुन योग्दानलाई अझ बढी प्रभाबकारी बनाउन तथा व्यवसायीक, उन्नत प्रणालीबाट कृषीलाई सञ्चालन गराउन जल सम्पदाले सिचाँइको माध्यबाट सहयोग पुर्याउन सक्ने प्रबल सम्भाबना छ ।

नेपालको जलसम्पदाले ६५ लाख हेक्टर जमिन सिचाँई गर्न सक्ने सभ्यावता छ । तर नेपालमा २६ लाख ४१ हजार कृषियोग्य जमिन मात्र छ नेपालको जलसम्पदा बाट दक्षिण एसियाका कैयौ हेक्टर कृषियोग्य जमिन सिचाँई गर्न सकिने सभ्यावता छ । नेपालमा भने वर्षाको समयमा ७६.५ प्रतिशत जमिनमा मात्र सिचाँइ सुविधा पुर्याएको छ ।

३, खानेपानी

नेपालको जलसम्पदा बाट दक्षिण एसियाका सम्पूर्ण जनताहरुलाई उच्च स्तरको खानेपानी सुविधा पुर्याउन सक्ने सैद्दान्तिक क्षमता भएको सैद्दान्तिक अनुमान रहेको छ । जसको संभावतालाई नेपालले सहि रुपमा प्रयोग गर्न सकिएमा नेपालको दिगो आर्थिक विकास सरल र सहज रुपमा अगाडि बढ्न सक्ने विज्ञहरुको भनाई रहेको छ ।

४, जलयातायात 

नेपाल एक भुपरिवेष्ठित राष्ट हो यसले गर्दा नेपालमा जलयातायात विकास, विस्तार गर्न यँहाको भौगोलिक अवस्थाले कठिनाई उत्पन्न गरेको भएता पनि यहाँ ठुला र मध्य नदीहरुको ३४५५ कि.मि. लम्बाई भएको अनुमान छ ।

र, यी नदीहरु ३४५५ कि.मि. लम्बाई नै जलयातायात सञ्चालन गर्न सकिने सभ्भावना रहेको जलयातायात सभ्भावता अध्ययन समितिका प्रतिवेदन तथा विभिन्न विदेशी पर्यटकहरुका यात्रा वितान्तहरुमा प्रकाशित गरिएको छ । सोही कुराको आधारमा नेपालका निम्न नदीहरुबाट उल्लेखित स्थानहरुमा जलयातायात सञ्चालन गर्न सकिने सभ्भावना रहेको छ ।

१. अरुण नदीमा- तुम्लिङ्टारदेखि चतरा सम्म ७५ कि.मि.
२. कोशी नदीमा- चतरादेखि कोशी ब्यारेज सम्म ४०० कि.मि
३. इन्द्रावतीमा- मेलम्चीदेखि दोलखाघाट सम्म ३० कि.मि.
४ .सुनकोशीमा- मलेदीदेखि चतरा सम्म २३० कि.मि.
५. तामाकोशीमा- चोचवारीदेखि बेनीघाट सम्म ११ कि.मि.
६. दुधकोशीमा- लामीडाडादेखि कुरुले सम्म ३२ कि.मि.
७ .त्रिशुलीमा- मुग्लिङ्गदेखि नायाघाट सम्म ३६ कि.मि.
८. सेती नदीमा- भिमादेखि त्रिशुली सम्म ५५ कि.मि.
९. कालीगण्डकीमा- रिडीदेखि राम्दी सम्म ३५ कि.मि.
१०. कालीगण्डकीमा- रिडीदेखि देवघाट सम्म १३० कि.मि.
११. नारायणी नदीमा- नारायणघाटदेखि बाल्मिकीनगर सम्म ८६ कि.मि.
१२.भेरी नदीमा- नमना घाटदेखि कर्णालीसम्म २०० कि.मि.
१३. कर्णाली नदीमा- सेती दोभानदेखि चिसापानी सम्म १०५ कि.मि.

उल्लेखित आन्तरिक जलमार्गको सभ्भावना अतिरिक्त कोशी नदी र गण्डकी नदीको बाटो भएर भारतको समुद्ध तहसम्म जल यातायातको सभ्भावना देखाएको छ । कोशी ब्यारेजदेखि भारतको हल्दीमा बन्दरगाहा सम्म ६८० कि.मि. जल मार्ग सञ्चालन गर्न सकिने सभ्भावना रहेको छ त्यसैगरी नेपालको वाल्मिकिनगरदेखि भारतको हल्दीया बन्दरगाहासम्म १३५५ कि.मि. को जलमार्ग सञ्चालन गर्न सकिने सभ्भावना छ ।

यो जलमार्ग सञ्चालन गर्न सकेमा ढुवानी भाडा कम हुने, नेपालको तेस्रो मुलुक सगँ व्यापार गर्न सकिने तथा नेपालजस्तो भुपरिवेष्ठित राष्ट्रको समुद्री बन्दरगाहा सम्म सहज हुने हुदा विदेशी भुमिमा सिर्जना हुने पारवाहन समस्या केही हद सम्म समाधान हने सभ्भावता रहेको छ ।
नेपालको जल सम्पदाको उल्लेखित सभ्भावता रहेता पनि यसलाई समुचित तवरले प्रयोग गर्न नसक्नु वा जलसम्पदाको विकासमा रहेका चुनौतिहरु निम्नानुसार रहेका छन् ।

१. पुँजीको अभाव
२. राजनीतिक अस्थिरता
३. राष्टिय प्रसारण लाईनको सुविधाको कमी
४. दक्ष जनशक्तिको कमी
५. प्रतिभा पलायन
६. उचित संरक्षण सम्बद्धनको अभाव
७. खोज अनुसन्धानको कमी
८. पानीमा राजनैतिकरण
९. राष्ट्रिय यातायातको असुविधा
१०. बजारको कमी
११. उचित सरकारी नीति
१२. बढ्दो जनसंख्या वृद्धि
१३ .बढ्दो ऊर्जा सङ्कट ।

माथि बताइएका चुनौतीहरुलाई समयमै समाधान गर्न सकिएमा नेपाली अर्थतन्त्रको विकासका अबरोधहरुलाई हटाई देशलाई आर्थिक समृद्दिको बाटोमा हिडाउँन सकिन्छ ।