काठमाडौं । विदेशमा नेपाली उत्पादन भनेर चिनिने ब्राण्ड कति होलान् ?
सियो समेत नेपालमा बन्दैन भनेर पढ्दै आएका हामीलाई विदेशमा पहिचान दिलाउने ब्राण्डको संख्या सीमित छ ।
सबैले चिन्ने भनेको चौधरी ग्रुपको ‘वाईवाई’ चाउचाउ हो । जुन लामो समयदेखि नेपाली ब्राण्डका रुपमा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा परिचित छ ।
तर, केही समययता आक्रमकरुपमा अघि बढेको अर्को ब्राण्ड हो, ‘गोल्ड स्टार’ जुत्ता ।
गोल्ड स्टार भन्ने वित्तिकै सस्तो, टिकाउ र गुणस्तरमा अब्बल जस्ता विशेषता आइहाल्छन् । यी तीन पहिचानले लोकप्रिय बनेको गोल्ड स्टार जुत्ता विदेशमा नेपालीको पहिचान पनि हो ।
गोल्ड स्टार जुत्ताको जग हाल्ने काम ४० वर्षअघि पाल्पाबाट काठमाडौं आएका नुरप्रताप राणाले गरेका थिए ।
अहिले गोल्ड स्टार जुत्ता र चप्पलको व्यवसायको कमाण्ड नुरप्रतापका छोरा अमिर तथा बुहारी बिदुषीले हेर्छन् ।
राणाले हेटौंडामा खोलेको हात्तिछाप चप्पल निकै लोकप्रिय भयो । रेडियो नेपालमा असंख्य पटक बजेको विज्ञापन ‘हात्ती बलियो कि हात्तीछाप चप्पल बलियो ? उस्तै उस्तै हो नानु’ले यसको ब्राण्डिङमा निकै ठूलो सहयोग गरेको थियो ।
हात्तीछाप चप्पलको सफलताले नुरप्रतापले २०४६ सालपछि जुत्ता व्यवसायमा हात हालेपछि गोल्ड स्टार जन्मिएको थियो । नुरप्रतापले चप्पल र जुत्तामा नै स्थापित ब्राण्ड बनाउन सफल भए ।
माओवादीले एक दशकभन्दा बढी चलाएको सशस्त्र द्वन्द्वको समयमा गोल्ड स्टार गाउँ–गाउँ पुग्यो । सबैले चिन्ने बनायो ।
तत्कालीन समयमा अधिकांश माओवादीका छापामारले गोल्ड स्टार जुत्ता लगाउनाले एक समय त यस्तो भयो कि गोल्ड स्टार लगाउने माओवादी नै हुन् भन्ने छाप सुरक्षाकर्मीलाई पर्न थालेको थियो । अझ कतिपयले त गोल्ड स्टार कम्पनीमा माओवादीको लगानीसमेत छ भनेर भन्न थालेका थिए ।
‘माओवादी छापामारले लगाउने जुत्ता भनेर चिनिएपछि नराम्रो ब्राण्डिङ पनि भयो, सहरका केही क्षेत्रबाहेक अन्यन्त्र खुल्लारुपमा जुत्ता नपाइने स्थिति बन्यो, सुरक्षा निकायसँग मेरो श्रीमानले धेरै नै अनुरोध गर्नुपर्ने स्थितिसमेत आएको थियो,’ राणाले भनिन् ।
माओवादी शान्तिप्रक्रियामा आइपछि अन्य सुरक्षाकर्मीले पनि गोल्ड स्टार लगाउन थाले । त्यसपछि बिद्रोहीले लगाउने जुत्ताको च्याप्टर क्लोज भयो ।
बुवा र हजुरबुबाहरुको ब्राण्ड गोल्ड स्टारलाई पछिल्लो समय बिदुषीले युवाहरुको ब्राण्ड बनाएकी छन् । नेपाल र भारतमा गोल्ड स्टार चिरपरिचित ब्राण्ड हो ।
अमिरसँग विवाह गरेपछि बिदुषीले केही समय परिवारको लगानी रहेको कुमारी बैंकमा जागिर गरिन् । कुमारी बैंकमा ब्रान्डिङ, डिपोजिट, क्रेडिट तथा शाखा प्रवन्धकसम्मको जिम्मेवारी पूरा गरिन् ।
त्यो समयमा राणा परिवारलाई चिनाएको गोल्ड स्टार जुत्ता आफ्नै किसिमले अघि बढेकै थियो । ब्यापार राम्रो थियो । भारतको हकमा डिमाण्ड निकै राम्रो थियो ।
त्यही समयमा बैंकको जागिर छाडेर बिदुषी गोल्ड स्टारमा प्रवेश गरिन् ।
पारिवारले चलाएको व्यवसायको नेतृत्वदायी भूमिकामा आएपछि बिदुषीले गोल्ड स्टारमा गरेको परिवर्तन गरेको कुरा हो, ‘ब्राण्डिङ’ र ‘डिजाइन ।’
‘बुवा र हजुरबुवाले लगाउने जुत्तालाई नातीले समेत लगाउन मिल्छ भनेर ब्राण्ड डिजाइनमा परिवर्तन गर्नुपर्ने थियो, हाम्रो फोकस अहिले त्यसमा नै छ,’ बिदुषीले क्लिकमाण्डूसँग भनिन् ।
युवापुस्ता ब्राण्डपछि निकै नै सचेत छ । अहिले गोल्ड स्टारले हरेक उमेर समूहले प्रयोग गर्ने जुत्ता चप्पल बनाउने गर्छ ।
‘सबै वर्गलाई फोकस गरेर जुत्ता चप्पल बनाएका छौं, हवाई चप्पलदेखि विद्यालय र कलेज पढ्ने र कार्यालय जानेहरुका लागि पनि डिजाइन गरेका छौं,’ उनले भनिन्, ‘गोल्ड स्टार सबैले लगाउन मिल्छ भन्ने सन्देश दिँदैछौं ।’
चार दशक लामो लिगेसीलाई नयाँ तरिकाले ब्राण्डिङ गराउनु अघि परिवारलाई मनाउनुपर्ने चुनौती विदुषीलाई थियो ।
विश्वमा चर्चित ब्राण्ड कोकाकोलादेखि लिएर एप्पलसम्मले ब्राण्डिङको काम गर्छन् भनेर गोल्ड स्टारको नयाँ ब्राण्डिङको लागि सम्झाउनु परेको थियो ।
‘उपभोक्तालाई ब्राण्डप्रतिको विश्वास दिलाउनु थियो, गोल्ड स्टारप्रतिको माइण्डसेट चेञ्ज गर्नु आवश्यक थियो,’ राणाले भनिन् ।
गोल्ड स्टारले अहिले ‘रिपल्बिक’ ब्राण्डमा लेदरको जुत्ता समेत उत्पादन गर्छ । जुन धेरैलाई थाह छैन ।
लेदर सुजको फिडब्याक राम्रो आएको तथा यसलाई उपभोक्तासम्म पुर्याउनुपर्ने काम रहेको राणा बताउँछिन् ।
‘नेपालमा लेदर भनेर सेन्थेटिक जुत्ता प्रयोग हुन्छ जसले हामीलाई लेदरको जुत्ता बेच्न केही कठिन भने भएको छ,’ उनले भनिन् ।
अहिले गोल्ड स्टारले हरेक साता नयाँ जुत्ता तथा चप्पल उत्पादन गर्दै आएको छ । यसको पहिलो प्रयोग बिदुषीसहित उद्योगमा काम गर्ने कर्मचारीले गर्छन् ।
बिदुषी परिवारका सदस्यबाटै जुत्ताको फिडब्याक लिन्छिन् ।
मिलेसम्म नेपाली सामान प्रयोग गर्ने बिदुषीले आफ्ना छोरालाई नयाँ डिजाइनका गोल्ड स्टारका जुत्ता लगाउन दिएर सोध्ने प्रश्न हुन्छ, ‘एडिडास र नाइकभन्दा यसमा के फरक छ ?’
छोराहरुको सुझाव अनुसार डिजाइन परिवर्तन पनि गर्छिन् ।
भारतको सफलताबाट अमेरिकाको उडान
भारतमा गोल्ड स्टार व्यवसाय चम्कँदो छ । विशेष गरी उत्तर प्रदेश तथा बिहारमा गोल्ड स्टार सफल छ ।
नेपालले गर्ने वार्षिक ७० करोड हाराहारीको जुत्ता चप्पल निर्यातमा अधिकांश हिस्सा गोल्ड स्टारको हो ।
भारततर्फ जुत्ता चप्पलमा सबैभन्दा बढी निर्यात गरेको भनेर राज्यले गोल्ड स्टार उत्पादक राणा परिवारलाई धेरै पटक सम्मान समेत गरेको छ । भारतमा पाएको सफलतापछि दोस्रो पुस्तामा व्यवसाय चलाइरहेका राणा दम्पत्तीले यसलाई अमेरिका पुर्याएका छन् । ६ महिनाअघि अमेरिकामा गोल्डस्टारको भव्य लञ्चिङ भयो ।
न्यूर्योक र टेक्सासमा गोल्ड स्टारले आधिकारिक रुपमा लञ्च गर्यो । जसमा न्यूयोर्कको लञ्चको कार्यक्रमको न्यूयोर्क चेम्बर अफ कमर्शले गरेको थियो ।
लञ्च भएपछि अमेरिकनले समेत गोल्ड स्टार जुत्तालाई रुचाएको प्रतिक्रिया दिए ।
‘नेपालमा पनि यति राम्रो जुत्ता बन्छ ? अमेरिकनहरुको प्रतिक्रिया थियो,’ राणाले अमेरिकाको अनुभव सुनाउँदै भनिन् ।
प्रतिक्रिया सकारात्मक पाएपनि अमेरिकामा बेच्न भने गोल्ड स्टारलाई कठिन भएको छ । कारण हो लागत । गोल्ड स्टार जुत्ता न्यूनतम ५ देखि ६ अमेरिकी डलरमा बन्छ । बजारमा उनीहरुले चीन र भियतनाममा बनेका १५ देखि १६ अमेरिकी डलर पर्ने गोल्ड स्टारका प्रतिस्पर्धी जुत्ताहरु भेटे ।
अमेरिकामा नेपालबाट जुत्ता पठाउदा ३७.५ प्रतिशत भन्सार शुल्क लाग्छ । अमेरिकासम्म पठाउदा लाग्ने भाडालगायत बीमा तथा विभिन्न खर्च जोड्दा गोल्ड स्टारले स्टोरलाई दिने मूल्य १० देखि १२ अमेरिकी डलर भयो ।
स्टोरहरुले कम्तीमा दुईदेखि तीनगुणा मूल्य बढाएर बिक्रीमा राख्छन् । यसले गर्दा अमेरिकामा ३४ डलरसम्म गोल्ड स्टार पर्ने भयो ।
‘प्रारम्भिक प्रतिक्रिया राम्रो पाएपनि लागतले गर्दा चिनियाँ तथा भियतनाममा उत्पादन भएका जुत्तासँग प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्ने स्थिति देखियो,’ राणाले भनिन् ।
चीन र भियतनामले १ देखि २ डलरसम्म लागतमा जुत्ता उत्पादन गर्न सक्छन् । यसका लागि राज्यले विदेशी मुद्रा भित्राउने उद्योगलाई विशेष सहुलियत दिएको हुन्छ ।
‘चीन र भियतनामले निर्यातजन्य उद्योगलाई सस्तो दरमा जग्गा दिने, विजुली सस्तोमा दिने तथा ब्याजदर सस्तोमा दिनेदेखि लिएर निर्यात अनुदान दिने काम गर्छ,’ उनले भनिन्, ‘हाम्रोमा निर्यात अनुदान न्यून छ भने सस्तो दरमा विजुली तथा बैंकको ब्याज र जग्गा पाउनु भनेको असम्भव जस्तो छ, यस्तो अवस्थामा व्यवसायीले मात्र चाहेर अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्दैन ।’
गोल्ड स्टारले अहिले विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गरिरहेको छ । यसका लागि पहिलो काम भनेको लागत घटाउनु नै हो ।
लागत घटाउनको लागि सरकारले काम गरेमा मात्र जुत्ताको व्यवसाय फैलाउन सहयोग पुग्ने बुझाइ उनको छ । गोल्ड स्टारले अहिले विदेशमा फ्रेञ्चाइज मोडलमा समेत काम गरेको छ ।
अष्ट्रेलिया, कतार, बहराइन, जापान, क्यानडामा गोल्ड स्टार जुत्ता पाइन्छ । यसबाहेक युरोपमा समेत गोल्ड स्टारको फोकस छ । भारतको बजार पहिलाको भन्दा खस्केको भएपनि नेपाली जुत्ता उद्योगमा अहिलेपनि सबैभन्दा बढी गोल्ड स्टारले नै निर्यात गर्छ ।
३ हजारलाई रोजगारी, ६५ प्रतिशत महिला
निजी क्षेत्रको उद्योगभित्र बढी रोजगारी दिने उद्योगहरुमा गोल्ड स्टार पनि एक हो । गोल्ड स्टारले अहिले ३ हजार जनालाई प्रत्यक्ष रोजगारी दिएको छ । बालाजु र चप्पल कारखानाको उद्योगमा गरेर ३ हजारले रोजगारी पाएका छन् ।
रिङरोडमा रहेको चप्पल कारखानाको नाम गोल्ड स्टार जुत्ताकै कारखानाले गर्दा नै भएको हो । ३ हजार जनामा ६५ प्रतिशत महिला छन् ।
बिदुषीको अनुभवमा पुरुषभन्दा महिलाले काम गर्दा उत्पादकत्व बढी हुने तथा काममा बढी फोकस हुन्छ ।
‘पुरुषहरु विदेश गएका छन्, महिलाहरुले घरपरिवारदेखि उद्योगसम्म चलाएका छन्, महिलाहरु काममा हार्डवर्किङ हुन्छन् भने इमान्दारिताका साथ गर्ने हुँदा आउटपुट निकै राम्रो छ,’ राणाले भनिन् ।
३ हजार जना रोजगारी दिएपनि जनशक्ति व्यवस्थापन गर्न कठिनाई नभएको राणाको अनुभव छ । नेपालमा पहिलाजस्तो उद्योग कलकारखानामा मजदुर तथा श्रमिकले गर्ने हड्ताल निकै कम भएको छ ।
तर, दक्ष जनशक्ति टिकाउने चूनौती जुत्ता उद्योगमा पनि छ । गोल्ड स्टारले नयाँ कामदार लिदा ३ महिनासम्म तालिम दिने र तालिमको समयसमेत सरकारले तोकेको न्यूनतम ज्याला दिने गरेको छ ।
‘तालिम दियो त्यसपछि अर्को ठाउँमा जाने तथा विदेश जाने ट्रेण्ड छ, यसलाई जोगाउन निकै कठिन छ,’ राणाले भनिन् ।
भैरहवामा नयाँ प्लान्ट लगाउँदै
हेटौंडामा हवाई चप्पलबाट शुरु भएको व्यवसायिक यात्रा अब भैरहवामा प्रवेश गर्दैछ । अमिर र बिदुषीले भैरहवामा नयाँ प्लान्ट लगाउने योजना बनाइसकेका छन् ।
अहिले बालाजु औद्योगिक क्षेत्र र चप्पल कारखानामा भएको उत्पादनलाई भैरहवामा लगेर उत्पादन बढाउने बजार बढाउने योजना राणा दम्पत्तीको छ ।
भारतीय बजारमा प्रतिस्पर्धी ढंगले काम गर्नका लागि भैहरवामा प्लान्ट लगाउन लागेको बिदुषीले जानकारी दिइन् ।
‘भारतको उत्तर प्रदेश र बिहारको बजारमा भैरहवाको प्लान्ट खुलेपछि अझ बढी प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छौ,’ राणाले भनिन् ।
भैरहवामा खुल्ने प्लान्टमा ग्लोड स्टारले रोजागरीमा स्थानीयलाई प्राथमिकता राख्ने कम्पनीको योजना छ । ५ बिगाहभन्दा बढी क्षेत्रमा फैलने उद्योगको लागि जग्गा किन्ने लगायतको कामहरु सकिसकेको छ । भैरहवाको प्लान्ट छिट्टै सञ्चालनमा आउने राणाले बताइन् ।
निर्यात गर्ने गोल्ड स्टारले भैरहवाको सेजमा ठाउँ नपाएपछि
जुत्ता उद्योगमध्ये सबैभन्दा बढी विदेशी मुद्रा भित्राएको भनेर सरकार गोल्ड स्टारलाई सम्मान गर्छ । तर, सरकारले निर्यातजन्य उद्योगलाई विशेष सुविधा दिने उद्देश्यले शुरु गरिएको विशेष आर्थिक क्षेत्र (सेज)मा गोल्ड स्टारले भने स्थान पाएन ।
सरकारले भैरहवामा सेज खुलेपछि निर्यात गर्ने उद्योगलाई उद्योग स्थापना गर्न आह्वान गरेको थियो । गोल्ड स्टार भारतमा सबैभन्दा बढी निर्यात गर्ने हुँदा बिदुषी र उनका श्रीमानालाई सेजमा उद्योग राख्न पाउनेमा शंका थिएन ।
तर, सेजले बनाएको व्यवस्थाको कारण गोल्ड स्टारले सेजामा जग्गा पाउन सकेन । सेजले बनाएको मापदण्डमा उद्योगले पूर्णरुपमा नयाँ मेसिन राख्नुपर्ने व्यवस्था थियो । जबकी, गोल्ड स्टारले त्यो शर्त मान्न सक्ने स्थिति थिएन ।
‘२५ वर्षदेखि निर्यात गर्दै आएको कम्पनीले सेजमा उद्योग राख्न सकेन, सेजले भने अनुसारको मेसिन राख्न सक्ने स्थिति थिएन,’ राणाले भनिन् ।
सेजमा जग्गा नपाएपछि भैरहवामा बैंकको ऋण लिएर जग्गा किनेर उद्योग लगाउने प्रक्रिया अगाडि बढाएका राणाले सुनाइन् ।
‘सेजमा सस्तो मूल्यमा जग्गा पाएको भए हामीहरुले जग्गा किन्नुपर्ने थिएन, यसले हामीलाई निर्यात गर्न थप सहयोग पुग्ने थियो । बैंकको ऋण लिएर जग्गा किन्नुपर्ने भयो,’ राणाले भनिन् ।
सरकारले निर्यात गर्ने कम्पनी भनेर सम्झने भएपनि दिने सहुलियतमा केही सुविधा नपाएको बिदुषीको अनुभव छ ।
सरकारले सहुलियत दिए जुत्ता चप्पल बन्न सक्छ ठूलो उद्योग
नेपालमा अहिले देशभर गरेर १५ सय वटा जुत्ता चप्पल उद्योग छन् । जुत्ता चप्पल उद्योगले ५५ हजार जनालाई प्रत्यक्ष रोजगारी दिएको छ ।
जसमा अधिकांश श्रमिक महिला छन् । हाम्रो देश जुत्ता चप्पलमा आत्मनिर्भर नजिक छ । गोल्ड स्टारले गरेको अध्ययनले नेपालमा वर्षमा करिब ९ करोड जोर जुत्ता चप्पल खपत भइरहेको छ ।
सरकारी तथ्यांक अनुसार फागुन मसान्तसम्म वैधानिक च्यानलबाट ५ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको जुत्ता चप्पल आयात भएको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले अहिले जुत्ता चप्पलको आयातका लागि शतप्रतिशत नगद मार्जिन राख्नुपर्ने व्यवस्था गरेको छ ।
‘१० डलर पर्ने जुत्तालाई बेबी सुज भनेर १ डलरमा ल्याउने गरिन्छ, यसले राजस्व गुमेको छ भने आयातका लागि अनौपचारिक माध्यम प्रयोग हुँदा विदेशी सञ्चिति समेत सकिएको छ,’ राणाले भनिन् ।
नेपालमा जुत्ता चप्पल उद्योग फस्टाउने क्रममा रहेपनि छिमेकी देशहरु चीनबाट आउने ग्रे मार्केट र भारतबाट खुल्ला सिमानाको फाइदा उठाए चोरी पैठारीबाट आउने जुत्ताले नेपाली उद्योगीलाई समस्या पारेको उनको अनुभव छ ।
केही साता अगाडि गोल्ड स्टारले महाबौद्धमा छापा मारेको थियो । त्यो बेला बिल नभएका जुत्ता चप्पल धेरै नै भेटिए ।
यसबाहेक राणाले नेपालमा आउने जुत्ता चप्पलमा मेड फर नेपाल लेखिएको हुनुपर्ने तथा अधिकत मूल्य तोकिएको हुनुपर्ने बताउछिन् ।
‘आयात प्रतिस्थापन गर्ने उद्योगलाई सरकारले हेर्नुपर्ने हुन्छ, निर्यात भएन आयात भयो भनेर मात्रै भने हुँदैन, उद्योगीलाई चाहिने सहुलियत दिनुपर्छ नि ?’ उनले प्रश्न गर्दै भनिन् ।
जुत्ता चप्पल उद्योगमा अहिले देखिएको अर्को समस्या हो दक्ष जनशक्तिको अभाव । सरकारले यसका लागि उद्योगीहरुसँग समन्वयनमा तालिम केन्द्र खोल्नुपर्ने सुझाव राणाको छ ।
गोल्ड स्टारले अमेरिकामा अपेक्षाकृत सफलता नपाउनुको कारण लागत नै हो ।
अहिले बंगलादेशको फोकस गार्मेन्टमा छ । सोही अनुसारको उद्योगका लागि सहुलियत प्याकेज छ । हाम्रोमा सरकारले कम्तीमा विजुलीमा मात्रै भए पनि सहुलियत दिए लागत घट्ने राणाको भनाइ छ ।
‘अहिले विदेशी मुद्राको सञ्चिति कम भइरहेको अवस्थामा निर्यात प्रबर्द्धनमा जोड दिनुपर्ने हो, तर त्यस्तो हुन सकेको छैन,’ उनले भनिन् ।
राणाले जुत्ता तथा चप्पल उद्योग फस्टाउनका लागि सरकारले भन्सार शुल्कमा समेत परिवर्तन गर्नुपर्ने बताउँछिन् ।
नेपालमा अहिले विदेशबाट जुत्ताको सोल ल्याएर यही चप्काएर पठाउने उद्योग छन् । जसको भ्यालु एड खासै छैन । केही उद्योगले सोल तथा लेस बनाइरहेका छन् ।
‘उद्योगमा सबै कुरा देशभित्र बन्ने सम्भव हुँदैन, जसले सोल र लेस समेत यही बनाएको छ । सोल र लेस आयात गरेर जुत्ता बनाउने उद्योगलाई एउटै वर्गमा राख्नु हुँदैन,’ राणाले भनिन् ।
प्रतिक्रिया