काठमाडौं । दुई दशकअघि व्यवसायी राजेन्द्र खेतानले लक्ष्मी बैंकमा हाइसेफ फाइनान्सलाई मर्ज गराउँदा बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रका व्यक्तिहरु अचम्ममा थिए ।
उनलाई धेरैका प्रश्नै प्रश्न आए । धेरैले यो ‘मर्ज’ भनेको के हो भनेर सोधे ।
धेरैले ‘यो कसरी सम्भव हुन्छ ? भनेर पनि सोधे ।
‘दुई छुट्टाछुट्टै कम्पनी, आफ्नै कर्मचारी, छुट्टै सफ्वेयर सिस्टम, ग्राहक, अडिट, सम्पत्ति कसरी मिलाउन सकिन्छ र ?’
यी प्रश्नहरु स्वभाविकै थिए । त्योबेला नियामक निकाय नेपाल राष्ट्र बैंकले पनि मर्जरको कुरालाई उठाएको पनि थिएन ।
वीरगन्जमा रहेको लक्ष्मी बैंक र काठमाडौको हाइसेफ फाइनान्स एकाएक मर्ज भएर ३ महिनामै संयुक्त कारोबार गर्न थाले ।
मुलुकको बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा यो ऐतिहासिक चक्मा दिएका थिए राजेन्द्र खेतानले । उनी यी दुबै कम्पनीका सञ्चालक थिए ।
मुलुकमा दुई कम्पनी मर्ज वा गाभिन सकिन्छ भन्ने उदाहरण पस्केका उनै खेतानले पछिल्लो हप्ता बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा फेरि अर्को चक्मा दिएका छन् ।
एक हप्ताभित्र आफ्ना दुई कम्पनीलाई मर्जरमा लैजाने निर्णय गरेका छन् ।
त्यो के हो भने उनकै नेतृत्वमा नेपालमै पहिलो पटक ५ बीमा कम्पनीहरु मर्जरमा जाँदै छन् । अर्थात्, ३ जीवन विकास कम्पनी एकआपसमा मर्ज हुँदैछन् भने २ निर्जिवन कम्पनी पनि मर्जमा जान स्वीकृति लिइसकेका छन् ।
खेतान संलग्न भएको प्राइम लाइफ इन्स्योरेन्स र अरु २ कम्पनीहरु गुँरास लाइफ इन्स्योरेनस र युनियन लाइफ इन्स्योरेन्सले मर्जरमा जाने प्रकृया अगाडि बढाइसकेका छन् ।
त्यस्तै, खेतान नै व्याकअपमा रहेर सञ्चालनमा रहेको एभरेष्ट इन्स्योरेनस र हिमालयन जनरल इन्स्योरेन्सबीच पनि मर्जरमा जाने सैद्दान्तिक सहमति भइसकेको छ ।
खेतानले अगाडि सारेका यी २ मर्जर सफल भएमा पहिलो मर्जरको इतिहास बनाएका उनले जीवन बीमा र निर्जीवन बीमाबीच हुने पहिलो मर्जरको जस पनि पाउनेछन् ।
बैंक र फाइनान्सको स्थापना
राजेन्द्र खेतान व्यापार व्यवसायमा आउँदै गर्दा मुलुकमा बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा तीव्ररुपमा विकास भइरहेको थियो । सन् १९८८ देखि उनका बाबुले हेरिरहेको व्यसायमा आइसकेका थिए ।
खेतान परिवारले धेरै क्षेत्रमा उद्योग व्यवसाय सञ्चालन गरिरहेको थियो ।
सन् १९९३ मा हिमालय बैंकको उद्घाटन भयो । त्यसको संस्थापक तथा सञ्चलक थिए खेतान । जतिबेला उनी २२ वर्षका थिए । कार्यालय थियो सञ्चय कोषको बिल्डिङमा । अहिले पनि त्यही छ ।
आकर्षक कार्यालय, टाइसुट, पैसाको कारोबारले बैंकको जागिर ‘ग्लामर’का रुपमा स्थापित हुँदै थियो ।
हिमालयन बैंकमा ४ जना बराबर साझेदार थिए । राजेन्द्र खेताङ (बुबा मोहनगोपाल खेताङसहित), हिमालय शम्शेर राणा, पृथ्वीबहादुर पाँडे र मनोजबहादुर श्रेष्ठ । बैंक स्थापना हुने क्रममा कर्मचारीको अन्तर्वार्ता लिनेदेखि सबै काम उनीहरु आफैंले गरे ।
मर्कनटाइलसँग पुमरी सफ्टवेयर लिए । पछि बैंकमा पाकिस्तानबाट संयुक्त लगानी आयो ।
‘बैंकिङ क्षेत्रमा हात हालेपछि यो क्षेत्र भनेको के हो ? कसरी काम हुन्छ ? भन्ने बुझ्ने मौका पाएँ,’ खेतान भन्छन्, ‘ह्वाइट कलर जवको बारेमा धेरै ज्ञान भयो ।’
त्यसबेला साल्ट ट्रेडिङका केही मान्छेहरु (लक्ष्मी दासलगायत)ले नेपाल नेशनल फाइनान्स (नेफिल) शुरु गरेका थिए । दाससँग उनको नजिकको सम्बन्ध थियो ।
‘खै हामीलाई थाहा नै दिनुभएन छ,’ फाइनान्स खोल्ने सोच गरिरहेका राजेन्द्रले दासलाई जिस्काए ।
हिमालयन बैंक शुरु गरेको केही समयमै राजेन्द्रले पनि एक फाइनान्स खोल्ने तयारी गर्दै थिए । एउटा फाइनान्स चाहिन्छ भन्ने उनलाई लागेको थियो ।
उनीले दर्ता गरे, ‘हाइसेफ फाइनान्स’ ।
त्यहीबेला उनले बीमा कम्पनीमा पनि हात हाले । एभेरेष्ट इन्स्योरेनस स्थापना गरे । एउटै बिल्डिङमा हाइसेफ र एभरेष्ट इन्स्यारेन्सलाई सञ्चालनमा ल्याए । पूर्वअर्थमन्त्री भरतमोहन अधिकारीले त्यसको उद्घाटन गरेका थिए ।
हाइसेफभन्दा पहिले हिमालयन सेक्युरिटिज एण्ड फाइनान्स लिमिटेड पनि सञ्चालनमा ल्याइसकेका थिए । जसले सेक्युरिटिज, स्टक, सेयर ट्रेडिङलगायतको काम गर्थ्याे ।
बैंकिङ व्यवसायमा ‘रस’ चाखिसकेका राजेन्द्रले अर्को बैंक खोल्ने योजना बनाए र नेपाल राष्ट्र बैंकमा स्वीकृतिका लागि निवेदन हाले ।
बैंकको नाम थियो- ‘नेशनल बैंक अफ नेपाल’ ।
राष्ट्र बैंकलाई नाम न चित्त बुझेन ।
‘नेशनल बैंक भनेर तपाईंहरुले के भन्न खोज्नु भएको हो ?,’ राष्ट्र बैंकले सोध्यो ।
उनले अर्को नाम खोज्दै थिए । मुखबाट स्वाट्टै आयो सरस्वती अर्थात् लक्ष्मी । अग्रवाल समाजमा लक्ष्मी भनेकै आरध्य हुन् ।
उनीहरुको पुर्ख्यौली पनि लक्ष्मीकै अनुयायी थिए ।
‘लक्ष्मीले दर्शन दिनुभयो’ भन्ने भनाइ अझै पनि अग्रवाल समाजमा छ ।
लक्ष्मी बैंक नामलाई राष्ट्र बैंकले स्वीकृति दियो । उनीहरु क्षेत्रीय बैंकका रुपमा स्थापना भएर काठमाडौं आउने योजना थियो ।
वीरगञ्जमा लक्ष्मी बैंक स्थापना गरे ।
‘काठमाडौंमा राष्ट्रियस्तरको बैंक स्थापना गर्न धेरै पुँजी चाहिन्थ्यो,’ खेतानले भने, ‘धेरैको आँखा पनि लाग्थ्यो ।’
वीरगञ्जमा स्थापना गर्दा आफ्नो सहरमा केही गरेको जस पनि जान्थ्यो । त्यहाँ उनले कलेज पनि सञ्चालन पनि गरिरहेका थिए ।
पहिलो मर्जरको चाहना
बैंक भनेको ‘ग्लामरस’ व्यवसाय थियो तर त्यो ग्लामर फाइनान्समा पाउन सकेनन् राजेन्द्रले । हिमालयन बैंक र लक्ष्मी बैंकमा जस्तो रस फाइनान्समा थिएन ।
उनका लागि फाइनान्स निरश भयो ।
‘फाइनान्स कम्पनीले केही गर्नै नसक्ने रहेछ,’ उनलाई लाग्यो ।
बैंक चलाइरहेको व्यक्तिलाई फाइनान्समा कुनै लगाव भएन ।
उनले सोचे, ‘हाइसेफलाई लक्ष्मी बैंकमा मर्ज गर्ने ।’
हाइसेफ सञ्चालनमा आएको ३ वर्षजति भएको थियो ।
हाइसेफ फाइनान्स पुँजी झन्डै ६ करोड थियो भने लक्ष्मी बैंकको ३६ करोड थियो । हाइसेफको ब्रान्ड राम्रो थियो । काठमाडौंको हात्तिसारमा दुईवटा, न्यूरोड र महाराजगञ्जमा जग्गा पनि थिए ।
‘यसै कारणले स्वाप रेसियो १ः१ राखेर मर्ज निर्णय भयो,’ उनी भन्छन्, ‘यसो हुनुमा यो जग्गा महत्वपूर्ण थियो । ब्रान्ड पनि मुख्य भूमिका खेल्यो ।’
सन् २००२/०३ मा २ कम्पनी मर्जरमा गए ।
हाइसेफसँग मर्ज गर्दा अर्को फाइदा थियो, लक्ष्मी बैंकको कारोबार काठमाडौंमा पनि गर्न पाइने । त्यो पनि आफ्नै भवनमा ।
लक्ष्मी बैंक र हाइसेफको मर्जले बजारमा राम्रो चर्चा पायो । त्योबेला नेपालमा मर्जरको कुनै कन्सेप्ट नै थिएन ।
नियामक निकायले पनि औपचारिकरुपमा मर्जरको विषयमा केही बोलेको थिएन । तर, अडिट गर्दा बैंक र फाइनान्स दुबै एकै व्यक्तिले चलाइरहेकाले मर्ज गर्दा राम्रो हुन्छ भन्ने सुझाव भने दिएको थियो । राष्ट्र बैंकका गर्भनर थिए, सत्यन्द्रप्यारा श्रेष्ठ ।
‘मर्ज भनेको कसैले बुझेको थिएन । मर्ज भएपछि दुई कम्पनी के हुन्छ ? एउटा कम्पनी निस्कृय भएर अर्को कम्पनी चल्ने हो कि ? अकाउन्ट कसरी सञ्चालन गर्ने, स्वाप रेसियो के राख्ने ? सम्पत्ति किन्ने हो कि दुई मर्ज गर्ने हो, दुई सफ्टवेयरलाई कसरी मर्ज गर्ने भन्ने अनेक प्रश्न र समस्या देखाउँथे बाहिरबाट,’ खेतान सम्झन्छन् ।
हाइसेफ र लक्ष्मी बैंकले पुमोरी सफ्टवेयर चलाइरहेका थिए । यसले गर्दा पनि संयुक्त कारोबार गर्न सजिलाे भयो । दुई कम्पनीले मर्ज गर्ने निर्णय गरेको तीन महिनाभित्रमा संयुक्त कारोबार भयो ।
त्यसपछि खेतान लक्ष्मी बैंक र एभरेष्ट बैंकबीच मर्जर गराउन लागी परे । तर, बिडम्बना खेतानले चाहँदा चाहँदै पनि लक्ष्मी र एभरेष्टबीच मर्ज हुन सकेन । एभरेष्ट बैंकका अध्यक्ष बिके श्रेष्ठले नै नियतबश यो मर्जर भाँडेका थिए ।
तीन जीवन बीमा कम्पनी मर्जमा
तिहार सकिएपछि बीमा समितिसँग उनले औपचारिक र अनौपचारिकरुपमा कुराकानी गरिरहेका थिए ।
अब बीमा समितिले बीमा कम्पनीको पुँजी बढाउँदै छ भन्ने संकेत पाइसकेका थिए । हकप्रद सेयर दिए त पुँजी बढाउन गाह्रो थिएन । तर, राइट सेयर नदिने संकेत थियो ।
बैंकको पुँजी बढाउन हकप्रद सेयर दिँदाको असर सेयार बजारमा परेको कुरा राष्ट्र बैंकले बुझेको थियो । जब बैंकहरुलाई पुँजी बढाउन हकप्रद जारी गर्न दिइयो सेयर बजार एक हजार अंकबाट ३२ सयमा पुग्यो । र, पछि जुन स्वात्तै खसेर १५ सयसम्म झर्यो । अहिले बढेर २२ सय पुगेको छ ।
यसरी बजार अस्थिर हुँदा साना र मझौला व्यवसायीलाई गाह्रो हुँदो रहेछ भन्ने राष्ट्र बैंकले थाहा पायो ।
त्यस कारणले पनि बीमा कम्पनीको पुँजी वृद्धि गर्न निर्देशन दिए पनि राइट सेयरको विधि खुला गर्ने छैन भन्ने उनले बुझे ।
अबको एकमात्र उपाय थियो, मर्जर ।
यो कुरा बुझेका खेतानले नोभेम्बर २२ मा अर्को दुई बीमा कम्पनीसँग कुरा चलाए । सुलभ अग्रवालको युनियन लाइफ इन्स्योरेन्सका सञ्चालक सुलभ अग्रवाल र गुराँस लाइफ इन्स्योरेन्सका सञ्चालक विवेक दुगडसँग कफी खान बसे । उनी आफै प्राइम लाइफ इन्स्योरेन्सबाट सहभागी भए ।
गुराँस र प्राइम लाइफ एउटै समयमा स्थापना भएका कम्पनी हुन् भने युनियन लाइफ भर्खर आएको हो ।
शुरुमा मर्जरमा जान सकिन्छ भन्ने मोटामोटी सहमति गरे । मर्जरलाई अन्तिमरुप दिन ‘तीन विषयलाई अलग राखेर अन्य कुरालाई अगाडि बढाउने,’ निर्णय गरे ।
ती तीन विषय हुन्, अध्यक्ष, सीइओ र स्वाप रेसियो ।
‘नेपालमा मर्जर असफल हुनुमा यी नै तीन कारण हुन्,’ खेतान भन्छन्, ‘यी विषयलाई पछि समाधान गर्ने गरी कुरा अगाडि बढाउँदा मर्जर सफल हुन्छ ।’
यी तीन कुरालाई थाँती रोखर अन्य कुरा अगाडि बढाएका छन् । तीनै बीमा कम्पनीको अडिट रिपोर्ट अध्ययन गरिसकेका छन् । त्यसमा कुनै पनि समस्या देखिएको छैन ।
मर्जमा जाँदा सबैभन्दा पहिला आउँछ डीडीए रिपोर्ट । यथार्थरुपमा आउने डीडीएको रिपोर्टलाई सबैले मान्ने सहमति भएको छ ।
पछि संयुक्त एजीएम गर्ने । त्यहाँ चुनाव गर्ने र जो अब्बल देखिन्छ उसलाई अध्यक्षको बनाउने मोटामोटी सहमति भएको छ ।
‘हामीलाई अध्यक्ष नै चाहिन्छ भन्ने कोही छैन,’ राजेन्द्र भन्छन्, ‘म आफै पनि त्यो पदमा बस्दिन ।’
बाँकीले बिजनेश ल्याउनलाई सर्पोट गर्ने । यो कुरा तीनै जनाले सहमति जनाएका छन् ।
डीडीएपछि एक्चुरीको रिपोर्ट आउँछ । त्यसका आधारमा मर्जरमा जाने सहमति उनीहरुले गरेका छन् ।
नाम के राख्ने भन्ने विषयमा मार्केटिङलाई जिम्मा लगाएका छन् । प्रमोटर, सीइओ, मार्केटिङ कर्मचारीको सेन्टिमेन्टअनुसार यसको निर्णय हुने उनी बताउँछन् ।
‘बजारमा ‘बज वर्ड’ के हुन्छ । नाम हेर्ने बित्तिकै जीवन सुरक्षा गर्ने वित्तीय औजार बुझाउने नाम प्रस्ताव गर्न भनेका छौं,’ उनी भन्छन् ।
सीइओमा भने तीन जनामध्ये एकलाई छान्ने प्रारम्भिक योजना छ । बाँकी दुइलाई जीएम, ड्युटी सीइओ वा प्रेसिडेन्ट, भ्वाइस प्रेसिडेन्ट पनि दिन सकिने उनी बताउँछन् ।
तीनवटा कम्पनीको मर्जपछि भने कम्पनी कर्मचारी २० प्रतिशत कटौती गर्ने योजना उनीहरुको छ ।
‘पहिलो वर्षमा २० प्रतिशत कर्मचारी घटाइने छ,’ खेतानले भने, ‘त्यसैवर्ष २० प्रतिशत व्यापार बढाउने छौं,’ मार्केटिङबाहेक प्रशासन, लेखा, एडमिनका कर्मचारी कटौती हुनेछन् । कर्मचारी कटौतीको लागि भीआरएस, गोल्डेन हेन्डसेक जस्ता स्किम ल्याउने तयारी छ ।
अहिले एउटा कम्पनीमा भएका जति कर्मचारी राखेर नयाँ कम्पनी चलाउने योजना उनीहरुको छ । यो आर्थिक वर्षमा हुन अलि गाह्रो होला । २०८० को ब्यालेन्ससिटमा त्यो २० प्रतिशतको रिफ्लेक्सन आउने उनको विश्वास छ ।
डीडीएपछि यो असारसम्म कम्पनीको पुँजी ९ अर्ब रुपैयाँ पुग्ने उनी बताउँछन् । २०८० को असारमा १० अर्ब पुँजी पुर्याउने लक्ष्य उनीहरुको छ । त्यसपछि जीवन बीमा कम्पनीमा टप ३ मा पर्नेमा उनी आशावादी छन् ।
जीवन बीमा कम्पनीलाई एक्चुरी रिपोर्ट बनाउनु पर्ने नियम छ । तर, नेपालमा एक्चुरी रिपोर्ट बनाउन सक्ने कोही छैनन् ।
विदेशीलाई यो रिपोर्ट बनाउन दिनुपर्ने भएकाले यो मर्जर सम्पन्न हुन भदौसम्म लाग्नसक्न राजेन्द्र बताउँछन् ।
सम्भवत: आउने भदौ १ गते संयुक्त कारोबार हुने उनको विश्वास छ ।
एभरेष्ट र हिमालयन जनरल इन्स्योरेन्स पनि मर्ज हुँदै
तीनवटा लाइफ इन्स्योरेन्सलाई मर्जरको प्रक्रियामा लगेका खेतानले दुई निर्जीवन बीमा कम्पनीलाई मर्जरमा लग्ने निर्णय गराएर अर्को चक्मा दिएका छन् ।
एभरेष्ट इन्स्योरेन्स उनैले स्थापना गरेर शुरु गरेको बीमा कम्पनी हो । उनले एभरेष्ट इन्स्योरेन्सलाई हिमालयन जनरल इन्स्योरेन्ससँग मर्ज गर्ने प्रकृया अगाडि बढाएका छन् । यी दुई निर्जीवन कम्पनीलाई मर्जमा जान बीमा समितिले स्वीकृति दिइसकेको छ । हिमालयन जनरल र एभरेष्ट एउटै वर्ष स्थापना भएका कम्पनी हुन् ।
एकैपटक आफ्नो दुई/दुई बीमा कम्पनीलाई मर्जमा लैजान कसरी सम्वभ भयो त ?
‘मन मिल्ने साथी पाएपछि मर्जमा जान खासै समस्या हुँदैन,’ राजेन्द्र भन्छन् ।
हिमालय जनरल इन्स्योरेन्सका अध्यक्ष महेन्द्रकृष्ण श्रेष्ठ खेतानका साथी हुन् । परिवारको सम्बन्ध ३ पुस्तादेखि छ ।
खेतानले उनी श्रेष्ठलाई मर्जको प्रस्ताव राखे । हिमालयनमा श्रेष्ठका पाँच दाजुभाई पार्टनर छन् । एभरेष्ट इन्स्योरेन्समा खेतान, उनकी छोरी र लक्ष्मी बैंक पार्टनरका रुपमा छन् ।
आठैजना जम्मा भए र छलफल गरे । एभरेष्टबाट खेतान र हिमालयनबाट श्रेष्ठले निर्णय गर्दा सबै सहमति हुने अवस्था थियो । यसले गर्दा पनि मर्जमा जान सजिलो भएको उनी बताउँछन् ।
‘हामी दुई मिलेपछि अरु कसैलाई सोध्न पर्दैन र केही समस्या हुँदैन,’ खेतान भन्छन्, ‘यो माहोल हत्तपत्त पाइदैन ।’
हिमालयन र एभरेष्टको यही साउन १ गतेदेखि एकीकृत कारोबार शुरु हुने उनी बताउँछन् ।
प्रतिक्रिया