काठमाडौं । गत साता काठमाडौं सम्पन्न भएको ‘फोनपे डिजिटल इकोनोमी कन्क्लेभ’मा एउटा सेसन थियो, ‘नेपाली युनिकर्न कहिले ?’
छिमेकी देश भारतमा सयभन्दा धेरै कम्पनी युनिकर्नमा परिणत भएको बेला नेपालमा त्यो दिन कहिले आउला भन्ने धेरैको प्रतिक्षाको विषय हो ।
मुलुकमा स्टार्टअप व्यवसायदेखि युनिकर्नसम्म पुग्नलाई लगानी, आइडिया, उपयुक्त वातावरणका विषयमा छलफल भइरहेको बेला दर्शकदीर्घाको कुर्सीमा बसेर उक्त सेसन सुनिरहेका थिए, किङ्स कलेजका अध्यक्ष नरोत्तम अर्याल ।
सन् २००० देखि त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट शिक्षा क्षेत्रमा प्रवेश गरेका अर्यालसँग नेपालका विभिन्न निजी कलेजसँग अनुभव छ । उनी नर्वेमा आफ्नो पढाइसकेपछि नेपालमा आएर चौधरी ग्रुपमा काम गरे ।
सन् २०११ देखि किङ्स कलेजमा संलग्न भएर विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छन् । उद्यमशिलता, स्टार्टअप, शिक्षा प्रणालीको सुधारमा उनले धेरै ठाउँमा विभिन्न भूमिका खेलेका छन् । आफ्ना भनाइ पनि राखेका छन् ।
नेपालमा शिक्षा प्रणाली र उद्यमशिलतामा ज्ञान राख्ने अर्याललाई लाग्छ, ‘शिक्षा प्रणालीमा उद्यमशिलता नजोडिनु अहिलेको समस्या हो ।’
नेपालमा औपचारिकरुपमा २००७ सालदेखि शुरु भएको शिक्षा अहिलेसम्म आइपुग्दा हामी कहाँ छौं ?, विश्लेषण गर्ने बेला भएको छ ।
‘संसार परिवर्तन भएर धेरै अगाडि बढिसक्यो,’ आर्याल भन्छन्, ‘हामी भने उही पिँधमा छौं ।’
कलेजबाट निस्केका नयाँ विद्यार्थी फिल्डमा पुगेर काम गर्न सक्दैनन् । फ्रेसआउटहरु बैंकमा पुगेर काम गर्न नसक्ने, कलेजमा पढाउन नसक्ने समस्या छ ।
‘संसार एकपछि अर्को गर्दै सिफ्ट भइरहेको बेला हामी कहाँ चुक्यौं त ?’
‘हाम्रो फोकस धेरै नम्बर ल्याउने पढाइमा मात्र भयो,’ अर्याल भन्छन् ‘गराइमा फोकस भएन । पढाइमा भयो । सिकाइमा भएन ।’
विश्वमा औद्योगिककरण शुरु हुँदाको पाठ्यक्रम नेपालमा चलिरहेको छ । विश्व औद्योगिकरण हुँदै इन्टरनेट सोसाइटी, ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्र, इनोभेसनमा आधारित अर्थतन्त्र, सिर्जनशिल अर्थतन्त्रमा पुगिसकेको छ तर हाम्रो पाठ्यक्रम उही छ ।
‘परिवर्तनसँगै हिँड्न नसक्नु हाम्रो ठूलो चुक हो,’ उनी भन्छन् । गुणस्तर बढाउनु पर्ने आवश्यकता छ । नेपालका प्रयास धेरै कमजोर भए । अन्तर्राष्ट्रिय वा क्षेत्रीयरुपमा कुनै पहिचान हुन सकेन ।
नेपालको शिक्षामा कन्टेन, सिक्ने प्रोसेस, शिक्षक, मूल्यांकन (असिसमेन्ट) क्षेत्रमा ठूलो समस्या देख्छन् उनी ।
नेपालको परिस्थितिअनुसार कन्टेन भएन । कतै कसैले बनाएको कन्टेनलाई विश्वस्तरको भन्दै नेपालमा पढाइ भइरहेको छ । जुन नेपालको सन्दर्भमा सान्दर्भिक नै छैन । सैद्दान्तिक कुरा धेरै भए, व्यवहारिक कुरा भएनन् ।
कन्टेनको विषयमा एक राम्रो दृष्टिकोण छ- कम्युनिटिज एज करिकुलम फाउन्डेसन । नेपालको शिक्षाले समाजबाट कहिल्यै केही सिकेन ।
उनले उदाहरण प्रस्तुत गरे । काठमाडौंमा नेवारी समूदायमा रहेको गुठी भन्ने शब्द बच्चदेखि नै सुनिएको हो । नेपालको शिक्षाले गुठी कल्चर भनेको के हो ? भन्ने कहिल्यै सिकाएन । सामाजिक शिक्षा के हो भनेर परिभाषा सिकायो तर ‘ओरिजिनल कन्टेन’ दिएन ।
‘हामी त्यही परिभाषा पढेर विद्धान बन्यौं,’ अर्यालले भने ।
सिकाइको प्रक्रिया पनि नेपालको शिक्षा परम्परागत छ । हिँजोका दिनमा शिक्षा ग्रहण गर्न गुरुकुल थिए । गुरु भनेका ज्ञानका स्रोत थिए । गुरुले ज्ञान दिन्थे र शिष्यले लिन्थे ।
‘सिकाइ टप डाउन अप्रोच’ थियो, विद्यार्थीले चुप लागेर सुन्नुपथ्र्यो,’ अर्याल भन्छन्, ‘अहिलेसम्म त्यस्तै अवस्था छ ।’
ज्ञानको स्रोत शिक्षक र किताबलाई मात्र भयो । विद्यार्थीको भूमिका शिक्षकबाट सुन्ने, किताबबाट पढ्ने, कण्ठ पार्ने र परीक्षा उत्तीर्ण गर्ने भयो । सिकाइ नै भएन ।
मोटरसाइकल सिक्नलाई यसरी चलाउने भनेर लेक्चर सुनियो तर चलाउन सिकाइएन ।
नेपालको शिक्षामा देखिएको अर्को समस्या भनेको ‘शिक्षक’ पनि हो । कसैले मास्टर्स सक्यो भने सबै पढाउन सक्छ भनेर योग्य ठानियो ।
‘हाम्रो लागि खत्रा शिक्षक भनेको पीएचडी गरेको वा १० वर्ष लेक्चर दिएको, राम्रा नोट दिनेलाई ठानियो,’ अर्याल भन्छन्, ‘यस्ता शिक्षकले विद्यार्थीसँग कनेक्ट गर्दैनन् । जसलाई हामीले विज्ञ टिचर भन्यौं, त्यो नै सबैभन्दा ठूलो समस्या हो ।’
नेपालको शिक्षा प्रणालीमा देखिएको अर्को समस्या भनेको मूल्यांकन (असिसमेन्ट) हो । नेपालको शिक्षा प्रणालीमा रहेको मूल्यांकन विधिले विद्यार्थीको सिकाइ लेखाजोखा गर्न सक्दैन ।
अहिलेको मूल्यांकन भनेको परीक्षामा कति लामो उत्तर लेख्यो, कति जानेको रहेछ भन्नेमात्र हो ।
‘हामीले प्रोजेक्ट म्यानेजमेन्ट भनेके के हो, कसरी गर्ने सबै पढ्यौं । तर, कुनै पनि एक प्रोजेक्ट डिजाइन गरेर हेरेनौं,’ अर्याल भन्छन् ।
कक्षामा कति घण्टा बितायो, घरमा कति घण्टा किताब पढ्यो भन्ने कुराले विद्यार्थीको मूल्यांकन गरियो । यो कुरालाई ठीक उल्टो बनाउनु पर्छ भन्ने उनको धारणा छ ।
‘कक्षा सीमित राख्ने र बाहिरी वातावरण वा फिल्डमा धेरै बिताउनु पर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘समस्या समाधानमा समय बिताउनु पर्छ ।’
यतिलामो समय हुँदा पनि नेपालको शिक्षामा आधारभूत कुराहरु परिवर्तन हुन सकेका छैनन् । उही पुरानो ‘टप डाउन अप्रोच’ कायम छ । हिँजो शिक्षकले खत्रा नोट दिन्थे भने अहिले पावर प्वाइन्टमा कक्षा सञ्चालन भएका छन् । खासै ठूलो भिन्नता छैन ।
नेपालको शिक्षा दुई ट्रयापमा परेको अर्यालको विश्लेषण छ । निजी शिक्षण संस्था ‘कमर्सियल’ र सार्वजनिक शिक्षण संस्था ‘कम्प्लेसेन्सी’ ट्रयापमा छन् ।
सार्वजनिक संस्था भएपछि धेरै काम गर्न नपर्ने र राजनीति झण्डा बोकेर हिँडे पुग्ने अवस्था छ । पब्लिक संस्था व्यवसायीक हुन सकेनन् ।
निजी संस्था व्यापारिक धेरै भए ।
‘पैसालाई ड्राइभिङ सिटमा राखेर गरेको शिक्षाले न्याय गर्दैन,’ अर्यालले भने, ‘पैसा इन्धन हो, संस्था चलाउन चाहिन्छ तर म धनी हुन्छु भनेर शिक्षा सञ्चालन गर्ने होइन ।’
शिक्षामा भएको व्यक्ति जग्गा, हाइड्रो, सेयर बजार सबैतिर लगानी गर्ने हो भने यो आम्दानीको स्रोतमात्र बन्छ । शिक्षा हुँदैन, शिक्षालाई न्याय हुँदैन ।
‘शिक्षामा दलाली भयो । लगानीकर्ता, शिक्षक, दलालीको काम भएको छ,’ अर्याल भन्छन्, ‘दलालै दलाल छन् ।’
काठमाडौंका कलेजले धनगढीका विद्यार्थी उतैबाट भर्ना गरिदिन्छन् । विद्यार्थी कलेज कस्तो छ, के छ केही थाहा छैन । उसले कलेजको मुख पनि देखेको हुँदैन । दलाल लगाएर भर्ना गरिरहेका छन् । यति हुँदा पनि प्रशस्त ‘मार्जिनलाइज’ परिवर्तन भएको उनी बताउँछन । निजी कलेज आएसँगै प्रतिस्पर्धाका कारण केही परिवर्तन भएका छन् ।
आन्तरिक परीक्षा, प्रिजेन्टेसन, प्रोजेक्टहरु शुरु भएका छन् । गुणस्तर कस्तो छ ? भन्ने कुरामा विश्लेषणको विषय भए पनि केही परिवर्तन देखिएको उनी बताउँछन् ।
केही देखिने खालका विविधता थपिएका छन् । प्रतिस्पर्धा बढेको छ तर शिक्षा र उद्यमशीलताको सम्बन्धबारे गहिरिएर बुझ्नु पर्ने उनी बताउँछन् ।
‘उद्यमशीलतालाई नयाँ तरिकाले सोच्नु पर्छ,’ अर्याल भन्छन्, ‘अहिलेका समस्यालाई कसरी भ्यालु एड गर्ने हो भनेर सोचेकै छैनौं ।’
गाइडेन्स छैन । समस्या समाधान गर्ने माध्यम र आर एण्ड डी गर्नलाई पुँजीको उपलब्धता छैन । मेन्टर उपलब्ध गराउने र बसेर काम गर्ने स्पेस बढाउनु पर्ने उनी बताउँछन् ।
एक छलफल कार्यक्रमा एक शिक्षा सञ्चालकलाई उनले सोधे, यहाँको पाठ्यक्रम कस्तो छ त ?
‘वर्ल्डक्लास छ,’ शिक्षामा चिनिएकै व्यक्तिले भने ‘वर्ल्डक्लास किन नहोस् त, सिधै सारिदिने हो,’ उनले भने ।
वर्ल्डक्लास करिकुलम बनाउन गाह्रो छैन । हार्डवर्ड विश्वविद्यालयको करिकुलम ल्याएर पनि पढाउन सक्छन् तर त्यो पढेको कुराबाट के सिकाइ भयो भन्ने, के समस्या समाधान गर्यो भन्ने महत्वपूर्ण पक्ष भएको अर्याल बताउँछन् ।
‘पूर्ण इकोसिस्टम बनाएमात्रै, त्यो वास्तवमा सिकाइ, पढाइ हुन्छ,’ उनी भन्छन् ।
दश वर्षअघि उनीहरुले ‘एमबीए आन्टरप्रेनरसिप’ पढाइ शुरु गरेका थिए । जति बेला ‘आन्टरप्रेनरसिप’ भन्ने शब्द कमै सुनिन्थ्यो । काम गर्ने संस्था पनि कम थिए । समृद्धि, विरुवालगायत एकदुई वटा संस्था थिए ।
‘आन्टरप्रेनरसिप भन्ने पनि पढाउने चिज हो,’ धेरैले यस्तै भन्थे ।
‘पढाउने त थाहा भएन, सिक्ने चिज भने हो,’ उनले प्रश्न सोध्थे, ‘लेखनाथ पौड्याल कहाँ स्कुल गएर कविता लेख्न सिकेका हुन् र ?’
अहिले धेरै शैक्षिक संस्थाहरुले आफ्नो पाठ्यक्रममा ‘उद्यमशिलता’ भन्ने विषय राखेका छन् । विराटनगर इटहरी धरान, धनकगढीमा आन्टरप्रेनरसिप एमबीए पढाइ पनि हुन्छ ।
नेपालमा उद्यमशिता पढाइको ट्रेन्ड पनि बसेको छ । तर, यो ट्रेन्डमै सीमित नहोस् भन्ने उनको भनाइ छ ।
नेपालमा पनि पछिल्लो एक दशकमा सानादेखि ठूला सफल स्टार्टअप कम्पनी आए । इसेवा, फुडमाण्डू, टुटल, उपाय सिटी कार्गो, हाम्रो बजार, सस्टोडिलजस्ता कम्पनीहरु सफल भएका छन् ।
‘हामी उत्साहित हुने ठाउँ छ,’ अर्याल भन्छन्, ‘ट्रेन्ड समातेर काम शुरु गर्ने तर अलिकति समस्या आउँदा बित्तिकै अमेरिका, अष्ट्रेलिया छ भन्ने सोच्नु भएन ।’
यसमा सरकारले पनि गम्भीर भएर सोच्नुपर्ने उनको भनाइ छ । अहिलेसम्म स्टार्टअप ऐन, नीति पनि बनेको छैन । गफ धेरै भए, बजेटमा सधै आउँछ तर कार्यान्वयनमा आजसम्म भएको छैन । स्टार्टअप, उद्याशिलता र सानो व्यवसायलाई परिभाषा गर्न आवश्यक छ ।
साथै, सहयोगी पार्टनरहरुले पनि आफ्नो भूमिकालाई समीक्षा गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । विकास एजेन्सीहरुले सहयोग ल्याउँछन र आफै काममा संलग्न भएर पैसा खर्च गर्छन् ।
‘काम गर्ने संस्थालाई उनीहरुले सहयोग गर्नुपर्छ,’ अर्याल भन्छन्, ‘आफैं सहभागी भएर यहाँ कस्तो उद्यमशिलता चाहिन्छ भनेर काम गर्ने होइन ।’
सरकारले पनि उनीहरुलाई उद्यमशिलता विकासमा सहयोग गर्न भन्न सक्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।
अहिले ठूलो मौका भनेको ग्लोबल नेटवर्कमा नेपाली डायसपोरा जताततै छन् । नेपालमा विकास गर्ने प्रविधिमा आधारित उद्यमशिलता ग्लोबल मार्केटमा लैजान सकिने उनको भनाइ छ ।
यही परिस्थितिमा किङ्स कलेजले केही नयाँ काम गर्न खोजिरहेको छ ।
‘हामीले ‘कम्यु युनिभर्सिसिटी’को कनसेप्टमा काम गर्न खोजिरहेका छौं,’ अर्याल भन्छन्, ‘यो एक कम्युनिटी युनिभर्सिटी हो । शिक्षा भनेको समाजसँग जोडिनुपर्छ भनेर यो गर्न खोजिएको हो ।’
समाजबाट सिक्ने र समाजमा जे समस्या छ, त्यसलाई समाधान गर्नुपर्छ भनेर यो कार्यक्रम गर्न लागेको उनले बताए ।
‘शिक्षाले विद्धता होइन, समस्या समाधान गर्नुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘समाजको साधनस्रोतको प्रयोग गरेर यहाँका समस्या समाधान गर्नुपर्छ ।’
यसै मान्यताका आधारमा उनीहरुले प्रोजेक्टमा आधारित कार्यक्रम सञ्चालन गर्न चाहन्छन् ।
चार वर्षमा विभिन्न प्रोजेक्टमा विद्यार्थीलाई खटाइने छ । चार वर्षसम्म कुन-कुन प्रोजेक्ट गर्छन्, त्यसको अधारमा मूल्यांकन हुनेछ ।
यसका लागि किङ्स कलेजले पाँचखाल नगरपालिकासँग सहकार्य गर्दै छ । पाँचखाल नगरपालिकाका व्यवसाय, विद्यार्थी, संस्थासँग विद्यार्थीले सहकार्य गर्नेछन् ।
‘उद्यमशिलता, इनोभेसनमा इन्टरडिसिपिलिनरी डिग्री दिने योजना हाम्रो छ,’ उनले भने ।
यस्तै प्रोजेक्टमा आधारित शिक्षा सञ्चालनको लागि किङस कलेजलाई ननप्रोफिट कलेजमा लगेर काम गर्न चाहन्छन् । ननप्रोफिट संस्थामा परिणत गर्नलाई भने अहिले कानून छैन ।
किङस कलेजले अहिले विभिन्न विजनेस र टेक प्रोग्राम चलाइरहेको छ । एमबीए, बीबीए, बिएसआइटीमा विभिन्न कार्यक्रम चलाइरहेको छ ।
प्रतिक्रिया