काठमाडौं । दुई दशकअघि व्यवसायी राजेन्द्र खेतानले लक्ष्मी बैंकमा हाइसेफ फाइनान्सलाई मर्ज गराउँदा बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रका व्यक्तिहरु अचम्ममा थिए ।
उनलाई धेरैका प्रश्न आए । धेरैले यो ‘मर्ज’ भनेको के हो भनेर सोधे।
धेरैले ‘यो कसरी सम्भव हुन्छ ? भनेर पनि सोधे ।
‘दुई छुट्टाछुट्टै कम्पनी, आफ्नै कर्मचारी, छुट्टै सफ्टवेयर सिस्टम, ग्राहक, अडिट, सम्पत्ति कसरी मिलाउन सकिन्छ र ?’
यी प्रश्नहरु स्वभाविकै थिए । त्योबेला नियामक निकाय नेपाल राष्ट्र बैंकले पनि मर्जरको कुरालाई उठाएको पनि थिएन ।
वीरगन्जमा मूख्य कार्यालय रहेको लक्ष्मी बैंक र काठमाडौंंको हाइसेफ फाइनान्स एकाएक मर्ज भएर ३ महिनामै संयुक्त कारोबार गर्न थाले ।
मुलुकको बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा यो ऐतिहासिक चक्मा दिएका थिए राजेन्द्र खेतानले । उनी यी दुबै कम्पनीका सञ्चालक थिए ।
मुलुकमा दुई कम्पनी मर्ज वा गाभिन सकिन्छ भन्ने उदाहरण पस्केका उनै खेतानले बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा फेरि अर्को चक्मा दिएका छन् । खेतान मूख्य लगानीकर्ता रहेको लक्ष्मी बैंक र सनराइज बैंक आजदेखि आपसमा गाभिएर लक्ष्मी सनराइज बैंकका नाममा एकीकृत कारोबार शुरु गरेको छ ।
त्यसो त, बैंक मर्जरमा फस्ट भएका खेतान बीमा मर्जरमा पनि फस्ट भए । अर्थात् खेतान मर्जर किङ नै बनेर निस्किए भन्दा पनि अत्युक्ति नहोला । मर्जर भन्ने वित्तिकै आइएमइ ग्रुपका चन्द्र ढकाल र प्रभु ग्रुपका देवी प्रकाश भट्टचनको नाम अघि आउँछ, त्यो सँगै खेतानको पनि ।
खेतानकै नेतृत्वमा नेपालमै पहिलो पटक ५ बीमा कम्पनीहरु मर्जरमा गइसकेका छन् । ३ जीवन कम्पनी २ निर्जिवन कम्पनी पनि मर्ज भइसकेका छन् ।
खेतान मूख्य लगानीकर्ता रहेको प्राइम लाइफ इन्स्योरेन्स र अरु २ कम्पनीहरु गुँरास लाइफ इन्स्योरेनस र युनियन लाइफ इन्स्योरेन्स मर्ज भएर हिमालयन लाइफ इन्स्योरेन्सका नामबाट कारोबार गरिरहेका छन्। त्यस्तै, एभरेष्ट इन्स्योरेनस र हिमालयन जनरल इन्स्योरेन्सबीच पनि मर्ज भइसकेका छन् ।
बैंक र फाइनान्सको स्थापना
राजेन्द्र खेतान व्यापार व्यवसायमा आउँदै गर्दा मुलुकमा बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा तीव्ररुपमा विकास भइरहेको थियो । सन् १९८८ देखि उनका बाबुले हेरिरहेको व्यसायमा आइसकेका थिए।
खेतान परिवारले धेरै क्षेत्रमा उद्योग व्यवसाय सञ्चालन गरिरहेको थियो ।
सन् १९९३ मा हिमालयन बैंकको उद्घाटन भयो । त्यसको संस्थापक तथा सञ्चलक थिए खेतान । जतिबेला उनी २२ वर्षका थिए। कार्यालय थियो कर्मचारी सञ्चय कोषको बिल्डिङमा । अहिले पनि त्यही छ ।
आकर्षक कार्यालय, टाइसुट, पैसाको कारोबारले बैंकको जागिर ‘ग्ल्यामर’का रुपमा स्थापित हुँदै थियो ।
हिमालयन बैंकमा ४ जना बराबर साझेदार थिए । राजेन्द्र खेतान (बुबा मोहनगोपाल खेताङसहित), हिमालय शम्शेर राणा, पृथ्वीबहादुर पाँडे र मनोजबहादुर श्रेष्ठ । बैंक स्थापना हुने क्रममा कर्मचारीको अन्तर्वार्ता लिनेदेखि सबै काम उनीहरु आफैंले गरे।
मर्कनटाइलसँग पुमरी सफ्टवेयर लिए । पछि बैंकमा पाकिस्तानबाट संयुक्त लगानी आयो ।
‘बैंकिङ क्षेत्रमा हात हालेपछि यो क्षेत्र भनेको के हो ? कसरी काम हुन्छ ? भन्ने बुझ्ने मौका पाएँ,’ खेतान भन्छन्, ‘ह्वाइट कलर जबको बारेमा धेरै ज्ञान भयो ।’
त्यसबेला साल्ट ट्रेडिङका केही मान्छेहरु (लक्ष्मी दासलगायत)ले नेपाल नेशनल फाइनान्स शुरु गरेका थिए । दाससँग उनको नजिकको सम्बन्ध थियो ।
‘खै हामीलाई थाहा नै दिनुभएन छ,’ फाइनान्स खोल्ने सोच गरिरहेका राजेन्द्रले दासलाई जिस्काए ।
हिमालयन बैंक शुरु गरेको केही समयमै राजेन्द्रले पनि एक फाइनान्स खोल्ने तयारी गर्दै थिए । एउटा फाइनान्स चाहिन्छ भन्ने उनलाई लागेको थियो ।
उनले दर्ता गरे, ‘हाइसेफ फाइनान्स’ ।
त्यहीबेला उनले बीमा कम्पनीमा पनि हात हाले । एभेरेष्ट इन्स्योरेनस स्थापना गरे । एउटै बिल्डिङमा हाइसेफ र एभरेष्ट इन्स्यारेन्सलाई सञ्चालनमा ल्याए । पूर्वअर्थमन्त्री भरतमोहन अधिकारीले त्यसको उद्घाटन गरेका थिए ।
हाइसेफभन्दा पहिले हिमालयन सेक्युरिटिज एण्ड फाइनान्स लिमिटेड पनि सञ्चालनमा ल्याइसकेका थिए । जसले सेक्युरिटिज, स्टक, सेयर ट्रेडिङलगायतको काम गर्थ्यो ।
बैंकिङ व्यवसायमा ‘रस’ चाखिसकेका राजेन्द्रले अर्को बैंक खोल्ने योजना बनाए र राष्ट्र बैंकमा स्वीकृतिका लागि निवेदन हाले ।
बैंकको नाम थियो ‘नेशनल बैंक अफ नेपाल’ ।
राष्ट्र बैंकलाई नाम न चित्त बुझेन ।
‘नेशनल बैंक भनेर तपाईंहरुले के भन्न खोज्नु भएको हो ?,’ राष्ट्र बैंकले सोध्यो ।
उनले अर्को नाम खोज्दै थिए । मुखबाट स्वाट्टै आयो सरस्वती अर्थात् लक्ष्मी । अग्रवाल समाजमा लक्ष्मी भनेकै आरध्य हुन् ।
उनीहरुको पुर्ख्यौली पनि लक्ष्मीकै अनुयायी थिए ।
‘लक्ष्मीले दर्शन दिनुभयो’ भन्ने भनाइ अझै पनि समाजमा छ ।
लक्ष्मी बैंक नामलाई राष्ट्र बैंकले स्वीकृति दियो । उनीहरु क्षेत्रीय बैंकका रुपमा स्थापना भएर काठमाडौं आउने योजना थियो।
वीरगञ्जमा लक्ष्मी बैंक स्थापना गरे ।
‘काठमाडौंमा राष्ट्रियस्तरको बैंक स्थापना गर्न धेरै पुँजी चाहिन्थ्यो,’ खेतानले भने, ‘धेरैको आँखा पनि लाग्थ्यो ।’
वीरगञ्जमा स्थापना गर्दा आफ्नो सहरमा केही गरेको जस पनि जान्थ्यो । त्यहाँ उनले कलेज पनि सञ्चालन पनि गरिरहेका थिए।
पहिलो मर्जरको चाहना
बैंक भनेको ‘ग्लामरस’ व्यवसाय थियो तर त्यो ग्लामर फाइनान्समा पाउन सकेनन् राजेन्द्रले । हिमालयन बैंक र लक्ष्मी बैंकमा जस्तो रस फाइनान्समा थिएन ।
उनका लागि फाइनान्स निरश भयो ।
‘फाइनान्स कम्पनीले केही गर्नै नसक्ने रहेछ,’ उनलाई लाग्यो ।
बैंक चलाइरहेको व्यक्तिलाई फाइनान्समा कुनै लगाव भएन ।
उनले सोचे, ‘हाइसेफलाई लक्ष्मी बैंकमा मर्ज गर्ने ।’
हाइसेफ सञ्चालनमा आएको ३ वर्षजति भएको थियो ।
हाइसेफ फाइनान्स पुँजी झन्डै ६ करोड थियो भने लक्ष्मी बैंकको ३६ करोड रुपैयाँ थियो । हाइसेफको ब्रान्ड राम्रो थियो । काठमाडौंको हात्तिसारमा दुईवटा, न्यूरोड र महाराजगञ्जमा जग्गा पनि थिए ।
‘यसै कारणले स्वाप रेसियो १ः१ राखेर मर्ज निर्णय भयो,’ उनी भन्छन्, ‘यसो हुनुमा यो जग्गा महत्वपूर्ण थियो । ब्रान्ड पनि मुख्य भूमिका खेल्यो ।’
२०६१ साउन ११ गते लक्ष्मी बैंकले हाइसेफ फाइनान्स गाभेर एकीकृत कारोबार सुरु गरेको थियो । यो नै नेपालको पहिलो मर्जर हो ।
त्यसको ६ वर्षपछि अर्थात् २०६७ सालमा राष्ट्र बैंकले मर्जर विनियमावली र ९ वर्षपछि अर्थात् २०७० सालमा एक्विनिशन (प्राप्ति) सम्बन्धी नीति ल्यायो ।
हाइसेफसँग मर्ज गर्दा अर्को फाइदा थियो, लक्ष्मी बैंकको कारोबार काठमाडौंमा पनि गर्न पाइने । त्यो पनि आफ्नै भवनमा ।
लक्ष्मी बैंक र हाइसेफको मर्जले बजारमा राम्रो चर्चा पायो । त्योबेला नेपालमा मर्जरको कुनै कन्सेप्ट नै थिएन ।
नियामक निकायले पनि औपचारिकरुपमा मर्जरको विषयमा केही बोलेको थिएन । तर, अडिट गर्दा बैंक र फाइनान्स दुबै एकै व्यक्तिले चलाइरहेकाले मर्ज गर्दा राम्रो हुन्छ भन्ने सुझाव भने दिएको थियो । राष्ट्र बैंकका गर्भनर थिए, सत्यन्द्रप्यारा श्रेष्ठ।
‘मर्ज भनेको कसैले बुझेको थिएन । मर्ज भएपछि दुई कम्पनी के हुन्छ ? एउटा कम्पनी निस्कृय भएर अर्को कम्पनी चल्ने हो कि ? अकाउन्ट कसरी सञ्चालन गर्ने, स्वाप रेसियो के राख्ने ? सम्पत्ति किन्ने हो कि दुई मर्ज गर्ने हो, दुई सफ्टवेयरलाई कसरी मर्ज गर्ने भन्ने अनेक प्रश्न र समस्या देखाउँथे बाहिरबाट,’ खेतान सम्झन्छन् ।
हाइसेफ र लक्ष्मी बैंकले पुमोरी सफ्टवेयर चलाइरहेका थिए । यसले गर्दा पनि संयुक्त कारोबार गर्न सजिलो भयो । दुई कम्पनीले मर्ज गर्ने निर्णय गरेको ३ महिनाभित्रमा संयुक्त कारोबार भयो ।
एभरेष्टसँग असफल, सनराइजसँग सफल
राष्ट्र बैंकका तत्कालीन गभर्नर डा. चिरञ्जीबी नेपालले २०७२ साउन पहिलो साता सार्वजनिक गरेको आर्थिक वर्ष २०७२÷७३ को मौद्रिक नीतिमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको न्यूनतम चुक्ता पुँजी ४ देखि २५ गुणासम्मले बढाउनुपर्ने घोषणा गरे । त्यसका लागि राष्ट्र बैंकले २ वर्षको समय दियो । जसअनुसार २०७४ असार मसान्तसम्ममा वाणिज्य बैंकको ८ अर्ब, विकास बैंकको २ अर्ब ५० करोड, ४ देखि १० जिल्ले विकास बैंकको १ अर्ब २० करोड, १ देखि ३ जिल्ले विकास बैंकको ५० करोड, राष्ट्रिय स्तरका र ४ देखि १० जिल्ला कार्यक्षेत्र भएका वित्त कम्पनीहरुको ८० करोड र १ देखि ३ जिल्ला कार्यकक्षेत्र भएका वित्त कम्पनीहरुले न्यूनतम् चुक्ता पुँजी ४० करोड पुर्यांउनु पर्ने भयो ।
त्यसबेला वाणिज्य बैंकहरुको २ अर्ब, राष्ट्रियस्तरका विकास बैंकहरुको ६४ करोड, फाइनान्स कम्पनीको २० करोड र एक जिल्ले विकास बैंकको न्यूनतम चुक्ता पुँजी १ करोड थियो । पुँजी बढाउनुपर्ने दबाबमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरु धमाधम मर्जर एक्वायरमा जान थाले । यस्तो कुनै संस्था थिएन कि जसले मर्जरको ढोका नखोलेको होस् ।
नियामकले बैंकहरुको पुँजीको आकार ठूलो बनाउन चाहेपछि मर्जरका लागि अग्रपंतिमा उभिए खेतान । र, एभरेष्ट बैंकसँग कुरा अघि बढाएका थिए । लक्ष्मी बैंक र एभरेष्ट बैंकबीच मर्ज गर्ने उदेश्यले ड्यु डेलिजेन्स अडिट (डीडीए पनि भयो । तर, बिडम्बना खेतानले चाहँदा चाहँदै पनि लक्ष्मी र एभरेष्टबीच मर्ज हुन सकेन । एभरेष्ट बैंकका अध्यक्ष बिके श्रेष्ठले नै नियतबश यो मर्जर भाँडेका थिए ।
‘एभरेष्टसँग मर्ज भएको भए त्यसबेलै हाम्रो बैंकको १४ अर्ब चुक्ता पुँजी र ६ देखि ७ अर्ब रुपैयाँ रिजर्भ हुन्थ्यो, त्यसलाई पुँजीकरण गर्दै २/३ वर्षभित्र २० अर्ब रुपैयाँ चुक्ता पुँजी पुगिसकेको हुन्थ्यो’ खेतानले २०७५ सालमा क्लिकमान्डुसँग भनेका थिए, ‘देश विकासको चरणमा प्रवेस गरेको छ, सानो पुँजीका बैंकले ठूला आयोजनामा लगानी गर्ने हैसियत राख्दैनन्, त्यसैले हामी चुक्ता पुँजी २०/२५ अर्ब रुपैयाँ पुर्याउनुपर्छ भन्ने मान्यताअनुसार अघि बढ्न खोजिरहेका छौं ।’
त्यसपछि खेतान मर्जरका लागि उपयुक्त जोडी खोजिरहेका थिए । यसैबीच संस्थागत सुशासनमा सनराइज बैंक कमजोर बन्दै गएपछि राष्ट्र बैंकका अधिकारीहरुले सनराइजलाई मर्जरमा जान दबाब बढाउन थाले । दुगड परिवारका कारण सञ्चालक समितिमा सधैं विवाद भएपछि व्यवस्थापन चुस्त हुन नसक्दा सनराइज नामजस्तै चम्किन सकिरहेको थिएन ।
सनराइज बैंकका अध्यक्ष मोतिलाल दुगडसँग खेतानको पूरानै चिनाजानी हो । दुबैको कुरा मिल्यो र गत पुसमा मर्जरमा जाने सैद्दान्तिक समझदारी गरेका थिए । दुबै बैंक बराबरको स्थितिमा मर्जरमा गएका हुन् । सीइओ लक्ष्मीको हुने र अध्यक्ष पछि चयन गर्ने गरी दुई बैंकबीचको मर्जर टुंगियो । नाम भने दुबैको आयो लक्ष्मी सनराइज ।
२० अर्ब चुक्ता पुँजी भएको बैंक बनाउने खेतानको सपना आज पूरा भएको छ । लक्ष्मी र सनराईज मर्जर भएर बनेको लक्ष्मी सनराइज बैंकको चुक्ता पुँजी २१ अर्ब ६७ करोड रुपैयाँ पुगेको छ भने जगेडा कोष १२ अर्ब ८२ करोड रुपैयाँ पुगेको छ । कुल पुँजी साढे ३४ अर्ब रुपैयाँ पुगेको छ ।
बीमा कम्पनी मर्जमा
बीमा समितिसँग उनले औपचारिक र अनौपचारिकरुपमा कुराकानी गरिरहेका थिए । सो क्रममा अब बीमा समितिले बीमा कम्पनीको पुँजी बढाउँदै छ भन्ने संकेत पाइसकेका थिए । हकप्रद सेयर दिए त पुँजी बढाउन गाह्रो थिएन । तर, हकप्रद सेयर नदिने संकेत थियो ।
बैंकको पुँजी बढाउन हकप्रद सेयर दिँदाको असर सेयार बजारमा परेको कुरा राष्ट्र बैंकले बुझेको थियो । जब बैंकहरुलाई पुँजी बढाउन हकप्रद जारी गर्न दिइयो सेयर बजार एक हजार अंकबाट ३२ सयमा पुग्यो । र, पछि जुन स्वात्तै खसेर १५ सयसम्म झर्यो। अहिले २ हजारको हाराहारीमा छ ।
यसरी बजार अस्थिर हुँदा साना र मझौला व्यवसायीलाई गाह्रो हुँदो रहेछ भन्ने राष्ट्र बैंकले थाहा पायो ।
त्यस कारणले पनि बीमा कम्पनीको पुँजी वृद्धि गर्न निर्देशन दिए पनि हकप्रद सेयरको विधि खुला गर्ने छैन भन्ने उनले बुझे ।
अबको एकमात्र उपाय थियो, मर्जर ।
यो कुरा बुझेका खेतानले अरु कम्पनीसँग कुरा चलाए । युनियन लाइफ इन्स्योरेन्सका सञ्चालक सुलभ अग्रवाल र गुराँस लाइफ इन्स्योरेन्सका सञ्चालक विवेक दुगडसँग कफी खान बसे । उनी आफै प्राइम लाइफ इन्स्योरेन्सबाट सहभागी भए ।
गुराँस र प्राइम लाइफ एउटै समयमा स्थापना भएका कम्पनी हुन् भने युनियन लाइफ नयाँ आएको हो ।
शुरुमा मर्जरमा जान सकिन्छ भन्ने मोटामोटी सहमति गरे । मर्जरलाई अन्तिमरुप दिन ‘तीन विषयलाई अलग राखेर अन्य कुरालाई अगाडि बढाउने,’ निर्णय गरे ।
ती विषय हुन्, अध्यक्ष, सीइओ र स्वाप रेसियो ।
‘नेपालमा मर्जर असफल हुनुमा यी नै तीन कारण हुन्,’ खेतान भन्छन्, ‘यी विषयलाई पछि समाधान गर्ने गरी कुरा अगाडि बढाउँदा मर्जर सफल हुन्छ ।’
तीनवटा लाइफ इन्स्योरेन्सलाई मर्जरको प्रक्रियामा लगेका खेतानले दुई निर्जीवन बीमा कम्पनीलाई मर्जरमा लगेका छन् ।
एभरेष्ट इन्स्योरेन्स उनैले स्थापना गरेर शुरु गरेको बीमा कम्पनी हो । एभरेष्ट इन्स्योरेन्सलाई हिमालयन जनरल इन्स्योरेन्ससँग मर्ज गरेर हिमालयन इन्स्योरेन्सका नाममा एकीकृत कारोबार गरिसकेका छन् । हिमालयन जनरल र एभरेष्ट एउटै वर्ष स्थापना भएका कम्पनी हुन् ।
‘मन मिल्ने साथी पाएपछि मर्जमा जान खासै समस्या हुँदैन,’ राजेन्द्र भन्छन् ।
हिमालय जनरल इन्स्योरेन्सका अध्यक्ष महेन्द्रकृष्ण श्रेष्ठ खेतानका साथी हुन् । परिवारको सम्बन्ध ३ पुस्तादेखि छ ।
खेतानले उनी श्रेष्ठलाई मर्जको प्रस्ताव राखे । हिमालयनमा श्रेष्ठका पाँच दाजुभाई पार्टनर छन् । एभरेष्ट इन्स्योरेन्समा खेतान, उनकी छोरी र लक्ष्मी बैंक पार्टनरका रुपमा छन् ।
आठैजना जम्मा भए र छलफल गरे । एभरेष्टबाट खेतान र हिमालयनबाट श्रेष्ठले निर्णय गर्दा सबै सहमति हुने अवस्था थियो । यसले गर्दा पनि मर्जमा जान सजिलो भएको उनी बताउँछन् ।
SHARE YOUR THOUGHTS