काठमाडौं । दसैंमा उपत्यकाबासीले कति मूल्यबराबरको मासु उपभोग गर्छन् होला ? त्यसमा पनि खसीबोकाको मात्रै कति किलो खान्छन् होला ? यसमा धेरैले चासो राखेका हुन्छन् ।

दसैंमा मात्रै उपत्यकाबासीले ४७ हजार खसीबोकाको मासु उपभोग गर्छन् । यो तथ्यांक सुन्दा वा हेर्दा पत्याउन कठिन होला । तर यो तथ्यांक सरकारकै भएर भर पर्नुबाहेक विकल्प छैन । यसबाहेक दसैंको अवधिमा उपत्यकाबाहेक देशभरको बजारमा कति परिमाणमा खसीबोका, रांगा, बंगुर, च्याङग्रा र हाँसको खपत र व्यापार हुन्छ भन्ने बिषयमा सरकारसँग आधिकारिक तथ्यांक छैन ।

कृषि तथा पशुपन्छि विकास मन्त्रालयअन्तर्गतका पशु सेवा विभागकाअनुसार दसैंको एक साताको अवधिमा कम्तिमा ४७ हजार वटा खसीबोकाको मासु उपत्यकाबासीले खाँदै आएका छन् । यसलाई टुक्राएर आर्थिक रुपमा हेर्ने हो भने ५२ करोड ७३ लाख ४० हजार रुपैयाँबराबरको ७ लाख ९९ हजार किलो (७९९ टन) मासु उपत्यकामा मात्रै उपभोग हुन्छ । अन्य वर्षमा भने झण्डै ५६ करोडसम्मको मासु उपत्यकामा उपभोग हुन्थ्यो ।

यो वर्ष आर्थिक मन्दी र आम उपभोक्ताको क्रयशक्ति कमजोर भएर ३ हजार गोटा कम परिमाणमा खसीबोकाको व्यापार हुने सरोकारवाला व्यवसायीको भनाइ छ ।

पशु सेवा विभागका अनुसार अघिल्लो वर्ष उपत्यकामा ५० हजारको संख्यामा खसीबोका बिक्री भएको थियो । व्यवसायीहरुका अनुसार दसैंको समयमा होस् वा सामान्य दिनमा होस्, बजारमा खपत हुने कूल खसीबोकाको संख्यामध्ये झण्डै ४० प्रतिशत भारतीय खसीबोकाले बजार धानेको छ । बजारमा उपलब्ध ६० प्रतिशत खसीबोका मात्रै स्वदेशी भएको व्यवसायीको दाबी छ ।

दसैं नजिकिँदै गएपछि अहिले बजारमा विस्तारै खसी बोका भित्र्याउने आवश्यक प्रक्रिया सुरु भइसकेको छ । खाद्य व्यापार तथा व्यवस्था कम्पनीसहित नीजि क्षेत्रका व्यापारीहरु संगठित र असंगठित रुपमा खसीबोका सहरी बजारमा भित्र्याउन आवश्यक गृहकार्य सुरु गरिसकेका छन् ।

माछामासु खानेहरुका लागि दसैं र मासु भनेको एक अर्काको पर्यायवाची शब्द हुन् । उच्च वर्गदेखि दैनिक ज्यालादारीमा काम गर्ने समूहले पनि सकेसम्म मासुको जोहो गरी दसैं मनाउने चलन छ । आर्थिक अवस्थाअनुसार खसीबोका नभए कुखुराको प्रयोग हुने गरेको छ ।

पशु सेवा विभागका प्रवक्ता चन्द्र ढकालका अनुसार सामान्य दिनमा काठमाडौंमा मात्रै दैनिक १ हजार २ सय गोटा खसीबोकाको खपत हुँदैआएको छ । तर दसैंको ७ दिनको अवधिमा यो वाहेक अतिरिक्त ५० हजार गोटा खसीबोका खपत हुन्छ।

सरकारी संस्थानले दसैंमा बिक्री गर्ने खसीबोकासहितको यो संख्या हो । खाद्य व्यापार तथा व्यवस्था कम्पनीले यो दसैंमा २ हजार गोटा खसीबोका र १ हजार गोटा च्याङग्रा बिक्री गर्ने तयारी गरेको छ ।

बाँकी ४८ हजार गोटा खसीबोका नीजि क्षेत्रले ल्याउन लागेको हो । दसैंको लागि आएको खसीबोका घटस्थापनाको एक दिन अघिदेखि टिकासम्म अत्याधिक परिमाणमा बिक्री हुन्छ ।

चौपाया खरिद बिक्री सेवा संघका अध्यक्ष दीपक थापाकाअनुसार काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुर गरि ३ जिल्लाका लागि ४५ हजारको संख्यामा खसीबोका ल्याउन लागिएको जानकारी दिए ।

अन्य वर्ष नीजि क्षेत्रले ४८ हजारको संख्यामा खसीबोका भित्र्याए पनि यो बर्ष सर्वसाधारणको क्रयशक्ति अत्यन्त कमजोर भएको र व्यापार व्यवसाय गर्दैआएका व्यापारीको व्यापारमा पनि सुस्तता छाएकाले अन्य वर्षको तुलनामा यो वर्ष ३ हजार कम संख्यामा नीजि क्षेत्रले खसीबोका बजारमा ल्याउन लागेको थापाले जानकारी दिए ।

‘पहिले सामान्य दिनमा दैनिक १ हजार दुई सयको संख्यामा बिक्री हुने जिउँदो खसीबोका अहिले आर्थिक मन्दीका कारण दैनिक ८ सयको संख्या बिक्री गर्न पनि धौ-धौ परेको छ,’ थापाले भने,‘बजारमा ल्याएर पनि के गर्नु बिक्री पनि हुनु पर्यो, अरु बर्ष यति वेला चलायमान बनेर गुलजारमय बनिसक्थ्यो । तर अहिले बजार नै सुनसान छ । चाडबाड आउँदै गर्दा कसैमा उत्साह थपिएको छैन ।’

थापाकाअनुसार अहिले स्वदेशी जिउँदो खसीबोकाको मूल्य प्रतिकिलो ६६० रुपैयाँदेखि ६९० रुपैयाँसम्म छ । यस्तै भारतबाट आयात भएको जिउँदो खसीबोकाको मूल्य प्रतिकिलो ७ सयदेखि ७ सय ३५ सम्म छ ।

पशु सेवा विभागका पूर्वमहानिर्देशक शर्माका अनुसार एउटा खसीबोकाबाट औषत २० किलो मासु निस्किन्छ । तर १७ किलोका दरले मात्रै हिसाब गरे पनि ४७ हजार गोटा खसीबोकाबाट ७ सय ९९ अर्थात झण्डै ८ सय टन मासु निस्किन्छ ।

‘दसैंमा उपत्यकाबासीले मात्रै यो परिमाणमा खसीबोकाको मासु उपभोग गर्दैआएका छन्,’ शर्माले भने,‘यो बाहेक दसैंमा राँगा, च्याङग्रा, बंगुर, हाँस र माछाको खपत हुन्छ ।’ उनकाअनुसार दसैंमा राँगा, बंगुर, हाँस र माछाको कति परिमाणमा खपत हुन्छ, त्यो बिषयमा आधिकारिक तथ्यांक छैन ।

विभागका प्रवक्ता ढकालका अनुसार दसैंमा मात्रै १२ टन (१२००० किलो) बंगुरको मासुको खपत हुन्छ । यस्तै करिब १ सय गोटा राँगा खपत हुन्छ । आर्थिक रुपमा हेर्ने हो भने बजारमा प्रतिकिलो बंगुरको मासुको मूल्य ५ सयको दरले ६० लाख रुपैयाँको दसैंमा छुट्टै कारोबार हुन्छ । दसैंमा कुखुरा र माछाको माग भने घट्ने गरेको विभागको भनाइ छ ।

‘सबैले घरमा देउतालाई चढाउन र मार हान्न खसीबोका नै उपभोग गर्ने भएकाले यो बेला माछा र कुखुरा मासुको बजार स्वात्तै घटेर जान्छ,’ ढकालले भने, ‘दसैंमा मुख्यगरी खसीबोकाको मासु अत्याधिक खपत हुने भएकाले ती दुवैको बजार घटेको हो ।’

सामान्य दिनमा काठमाडौंमा ९० क्वीन्टल (९ हजार किलो) माछाको बिक्री भए पनि दसैं अवधिमा घटेर ७५ क्वीन्टल(७ हजार ५ सय किलो) मा पुग्ने गरेको विभागको भनाइ छ ।

५० लाखको राँगा

दशैंको अवधिमा खसीबोकापछि राँगा पाडाको मासु अत्याधिक खपत हुन्छ । खास गरी नेवार समूदायमा राँगाको छोइला, कचिला, भुटन, कबाब, ममलगायतका परिकार बनाएर खाने चलन अत्याधिक भएकाले यो बेला राँगा पाडाको मासुको उपभोग दर पनि निक्कै बढ्छ । दसैंको समयमा करिब १ सय गोटा राँगाको माग हुन्छ । यही हाराहारीमा करिब खपत पनि हुन्छ ।

राँगा व्यवसायी बुद्ध साहीकाअनुसार बजारमा तीन प्रकारको राँगा पाडाको बजारीकरण हुन्छ । ५० देखि ९० किलो, ९० किलोदेखि १७० किलो र २०० सयदेखि २ सय ५० किलो गरी तीन प्रकारको राँगा, पाडा, भैंसीको बजारीकरण हुन्छ । यसमध्ये बजारमा सबैभन्दा बढी १७० किलो तौलको बिक्री हुन्छ । उनकाअनुसार एउटा रांगाबाट औषत १०० किलो मात्रै मासु निस्कियो भने १ सय राँगाबाट १० हजार किलो मासु निस्किन्छ । १० हजार किलो राँगाको मासुलाई बजार मूल्य प्रतिकिलो ५०० का दरले हिसाव गर्दा दसैं अवधिमा ५० लाख रुपैयाँको बिक्री हुन्छ ।

१४ करोडको च्याङग्रा

विभागका अनुसार दशैंको अवधिमा मुख्यगरी काठमाडौं र पोखरामा च्याङग्राको कारोबार पनि त्यतिकै हुन्छ । सरकारी तथ्यांकअनुसार उपत्यकामा ४ हजार र पोखरामा ३ हजारको संख्यामा च्याङग्राको बिक्री हुन्छ ।

एउटा च्याङग्राबाट औषत २० किलो मासु निस्किन्छ । जिउँदो च्याङग्राको बजार मूल्य प्रतिकिलो १ हजार रुपैयाँ छ । यसरी हेर्दा ७ हजार च्याङग्राबाट १ लाख ४० हजार किलो मासु निस्किन्छ । जिउँदो च्याङग्राको बजार मूल्यअनुसार दसैं अवधीमा मात्रै १४ करोड रुपैयाँबराबरको यसको कारोबार हुन्छ ।

स्वदेशमै हुन्छ ५० लाख खसीबोकाको उत्पादन: सरकार

पशु सेवा विभागका अनुसार नेपालमा बाख्राजात(बाख्रा, खसीबोका र पाठापाठी) को कूल जनसंख्या १ करोड ४२ लाख छ । यसमध्ये ३६ प्रतिशतका दरले खसीबोकाको संख्या ५० लाख गोटा छ । ५० लाख गोटामध्ये ७५ प्रतिशत स्थानीय उत्पादन भएकै जिल्लामा खपत हुन्छ भने २५ प्रतिशतको हाराहारीमा काठमाडौं, बिराटनगर, भरतपुर, बुटवल, नेपालगञ्ज, पोखरालगायतका ठूला सहरी क्षेत्रको बजारमा पुग्ने गरेको छ ।

यसमध्ये सबैभन्दा बढी काठमाडौंको बजारमा खसीबोका आउने विभागले जनाएको छ । विभागको दाबी अनुसार मासुमा नेपाल करिब आत्मनिर्भर भएकाले भारतलगायतका मुलुकबाट खसीबोका खासै आउँदैन ।

‘मासुमा हामी करिब आत्मनिर्भर भइसकेका छौं, भारतलगायतका मुलुकबाट नगण्य परिमाणमा मात्रै आउने हो,’ प्रवक्ता ढकालले भने,‘सरकारले बाहिरबाट खसीबोका आयात गर्ने प्रक्रिया कडा पारेकाले व्यवसायीहरु झन्झटिलो मानेर पनि आयात गर्न गर्दैनन् ।’

दसैंमा प्रति व्यक्तिको उपभोग दर २१२ ग्राम

नेपालमा सबैभन्दा बढी मासुको खपत दशैंको ७ दिनको अवधिमा हुन्छ । पशु सेवा विभागका पूर्व महानिर्देशक बंशी शर्माकाअनुसार दसैंको समयमा अन्य समयभन्दा मासुको खपत झण्डै आठ गुणाले बढ्छ । सप्तमीदेखि प्रतिव्यक्ति मासुको उपभोग दर दैनिक २८ ग्रामबाट बढेर सरदर दुई सय १२ ग्राम पुग्छ ।

अहिले प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष नेपालीको मासुको उपभोग दर २१ किलो पुगेको छ । खाद्य तथा कृषि संगठन (एफएओ) ले प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष न्युनतम १४ किलो मासु उपभोग गर्नुपर्ने मापदण्ड निर्धारण गरेको छ । तर आर्थिक रुपमा सबल भएका मुलुकका बासिन्दाले अहिले प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष ४२ किलोसम्म मासु उपभोग गर्दै आएका छन् ।

‘पहिले हाम्रो मासुको उपभोग दर निक्कै कम थियो,’ शर्माले भने,‘तर पछिल्लो केही वर्ष यतादेखि नेपालमै पर्याप्त परिमाणमा उत्पादन हुन थालेपछि एफएओले तोकेको मापदण्डभन्दा बढि परिमाणमा नेपालीको भागमा मासुको भाग लाग्दै आएको छ । प्रोटिनको सर्वोत्तम स्रोत भएकाले सागपातसँग सन्तुलन मिलाएर केहि बढि परिमाणमा मासु खाँदा खासैं असर गर्दैन ।’ तर अति खाँदा भने खति गर्ने उनको भनाइ छ ।

पशु सेवा विभागका प्रवक्ता चन्द्र ढकालका अनुसार पछिल्लो समयमा नेपाल मासुको उत्पादनमा आत्मनिर्भर भएकाले नेपालीको भागमा एफएओले तोकेको मापदण्डभन्दा बढी परिमाणमा मासुको भाग लागेको हो ।

‘खसीबोका, कुखुरा, राँगा, हाँसलगायतमा नेपाल आत्मनिर्भर भएकाले मासुको उपभोग दर बढ्नुका साथै बाहिरबाट मासुको लागि आयात हुने परिमाणसमेत करिब नगण्यमा पुगेको छ,’ ढकालले भने ।

बजारमा ४० प्रतिशत भारतीय खसीबोका: व्यवसायी

सरकारले मासुमा मुलुक आत्मनिर्भर भएको दाबी गरिरहँदा नीजि क्षेत्रका व्यवसायीले भने बजारमा उपलब्ध खसीबोकामध्ये झण्डै ४० प्रतिशत भारतको रहेको दाबी गरेका छन् ।

एक व्यवसायीका अनुसार सीमा क्षेत्रमा आवश्यक पर्ने क्वारेन्टाइनको स्वास्थ्यसम्बन्धी फर्जी प्रमाणपत्र र अन्य कागजातको आधारमा नेपालमा ठूलो परिमाणमा खसीबोका आयात भइरहेका छन् ।

‘सीमा क्षेत्रमा खटिएका सुरक्षाकर्मी र सहरी क्षेत्रका प्रहरीलाई मासिक रुपमा रकम उपलब्ध गराएर सीमापारीबाट ठूलो संख्यामा खसीबोका आइरहेको छ,’ ती व्यवसायीले भने,‘नेपाली खसीबोकामा मासु निक्कै कम निस्कने व्यवसायीलाई घाटा लाग्ने भएर व्यवसायिक दृष्टिकोणले भारतबाट ठूलो परिमाणमा अनौपचारिक रुपमा खसीबोका भित्र्याउँछन् ।’

उनकाअनुसार नेपाली खसीबोकाको तुलनामा भारतीय खसीबोका सस्तो र मासु बढी निस्कने भएर व्यवसायिक प्रयोजनका लागि व्यवसायीहरु भारतीय खसीबोका आयात गरी बजारमा बिक्री गर्दैआएका छन् ।

मूल्य बढ्ने सम्भावना

चाडबाडकै मुखमा जिउँदो खसीबोकाको मूल्य बढ्न सक्ने निजी क्षेत्रका व्यवसायीहरुले औंल्याएका छन् । चौपाया खरिद बिक्री सेवा संघले दसैंको समयमा स्वदेशी र भारतबाट आयातित जिउँदो खसीबोकाको प्रतिकिलोमा ५० रुपैयाँसम्म वृद्धि हुन सक्ने जनाएको छ । इन्धनको बढ्दो मूल्यका कारण ढुवानी खर्च वृद्धि हुँदा उपभोक्ता मूल्य बढ्न सक्ने संघले जनाएको छ ।