काठमाडौं । नेपाललाई कृषि प्रधान देश भन्दै सामाजिक शिक्षाको पुस्तकमा पढाइन्छ । उत्पादनमा आधारित अर्थतन्त्रको चर्चा राजनीतिक दलका हरेक नेताले भाषणमा गर्छन् । सरकारले बजेटमा पनि उत्तिकै प्राथमिकताका साथ उल्लेख गर्छ ।
तर, देशका कृषि उत्पादन हुने ठाउँहरु प्लटिङले भरिएका छन् । धान फल्नुपर्ने खेतमा ठूला भवन बनेका छन् । उत्पादनमा संलग्न हुनुपर्ने युवाको लर्को विमानस्थलमा हातमा हरियो पासपोर्टसहित भेटिन्छ ।
‘देशमा केही भएन’ भन्नेहरुको ठूलो जमातका लागि सुमन पाण्डेको जीवन एउटा राम्रो पाठशाला हो । ‘फस्टवर्ल्ड कन्ट्री’मा भएको राम्रो अवसरलाई त्याग्दै नेपालमै कृषिमा संलग्न भएर एउटा मुकाम हासिल गरेका उनको जीवनले धेरैलाई मोटिभेट गर्छ ।
सुमन भन्छन्, ‘म आफू सुरुवातबाटै के गर्ने भन्ने कुरामा भिजन लिएर हिँडेको थिएँ । नेपालमै केही गर्छु भनेर राम्रो अनुसन्धान गरेर लाग्ने हो भने त्यो अवस्था अरुले पनि भेट्छन् ।’
सुमनले दुईवटा कम्पनी चलाइरहेका छन् । दुवै कृषि क्षेत्रकै हुन् । सुरुवातमा ‘काउमान्डु’बाट उनको उद्यमशीलताको सुरुवात भएको थियो । चार वर्ष अघिदिख उनले साँगामा ३७ रोपनी जग्गा भाडामा लिएर अर्गानिक खेतीदेखि कृषि फार्मसहितको होम स्टे सञ्चालनमा ल्याएका छन् ।
काभ्रे घर भएका सुमनको परिवार पछि काठमाडौं बसाइँ सरेको थियो । रत्न शिक्षा सदनबाट २०६८ मा एसएलसी सकेपछि उनी बालकुमारीस्थित सीसीआरसी कलेजमा प्लस टु पढ्न थालेका थिए । प्लस टु सकेपछि नै उनलाई हस्पिटालिटी क्षेत्रमा केही गर्छु भन्ने आकांक्षा जागेको थियो । डिल्लीबजारस्थित आईएसटी कलेजबाट बीएचएम पढ्न थालेसँगै त्यो आकांक्षा पूरा गर्ने पहिलो खुड्किलो उनले चढेका थिए । स्नातक पढ्दै गर्दा उनी इन्टर्नका लागि मलेसिया पुगे । त्यहाँको एक चर्चित रेस्टुरेन्टमा इन्टर्न गरे ।
अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रको उक्त रेस्टुरेन्टमा एक वर्षसम्म गरेको काम र पाएको अनुभवले सुमन आफू झन् निखारिएका थिए । स्नातकको पढाइपछि स्नातकोत्तरका लागि भने उनी बेलायत हानिए ।
बेलायतमा उनी भारतीय रेस्टुरेन्टमा काम गर्थे । मासिक डेढ लाख रुपैयाँ आम्दानी थियो । उतै बस्ने पर्याप्त अवसर थिए । तर, देशमै केही गर्छु भन्ने लक्ष्य लिएर फर्किए ।
‘कमाइदेखि हरेक सेवा सुविधा राम्रो थियो,’ उनी भन्छन्, ‘तर पनि नेपालमा नै केही गर्छु भनेर फर्किएँ । एग्रो हस्पिटालिटी क्षेत्रमा केही गर्ने इच्छा थियो ।’
एग्रो हस्पिटालिटी अर्थात् कृषिमा आधारित हस्पिटालिटी । कृषिलाई नै आधार मानेर रेस्टुरेन्ट तथा होटल व्यवसाय गर्नु यो क्षेत्रमा पर्छन् । सुमनको इच्छा पनि यही थियो ।
नेपाल आएपछि उनी यो क्षेत्रको सम्भाव्यताबारे अध्ययन गर्न थाले । सँगै द्वारिका होटलमा काम गर्न थाले । द्वारिकामा उनको पद सुपरभाइजरको थियो । तलब बेलायतमा उनले पाइरहेको भन्दा निकै कम थियो । मासिक २० हजार रुपैयाँ तलबमा काम गरिरहेका उनले पैसाभन्दा पनि अनुभवलाई धेरै महत्व दिए । दैनिक नेपालको हस्पिटालिटी क्षेत्रको बारेमा केही न केही बुझ्ने अवसर उनले पाएका थिए ।
यो कुरा ७० को दशकको सुरुवातको थियो । द्वारिकामा एक वर्ष काम गरेपछि सुमन आफ्नो रहर पूरा गर्नतर्फ लागे । भक्तपुरको काँडाघारीमा १५ लाख रुपैयाँमा एउटा गाई फार्म किने । होटलको जागिर छाडेका थिएनन् ।
बिहान ६ बजेदेखि होटलमा ड्युटी हुन्थ्यो । बसाइ कोटेश्वर थियो । काम गर्न बिहानै गौशाला आउने, बेलुका ४ बजेसम्म काम गरेर कोटेश्वर फर्किने र पुनः काँडाघारीमा रहेको फार्ममा जाने । सुमनको दिनचर्या यी तीन ठाउँमा घुमिरहेको थियो ।
फार्ममा सुरुवातमा १० वटा गाई थिए । सुमन आफैं पनि गाई फार्ममा गएर खटिन्थे । सुरुवातमा ६० लिटर दुध दैनिक उत्पादन हुन थाल्यो । उत्पादित दुध आफन्त तथा साथीभाइमाझमै बिक्री गरेर व्यवसायको सुरुवात गरे । सुमन भन्छन्, ‘उत्पादित दुध आफन्तलाई नै बेचेर सुरु भयो । बजारमा लैजाने किसिमको उत्पादन थिएन ।’
द्वारिकाको जागिर छाडेर उनी पूणर्कालीन रुपमै फार्ममा संलग्न हुन थाले । आफूले देश र विदेशमा देखेको व्यवसाय, लगनशीलता र धैर्यलाई आफ्नै उद्यममा लगानी गर्न थाले । उनलाई तत्कालै प्रतिफल आवश्यक थिएन । उनी लामो रेसको घोडा भएर काम गर्न थाले ।
सुमन पूर्णरुपमा काउमान्डुमा संलग्न भएपछि काँडाघारीमा रहेको १० रोपनीको फार्ममा गाईहरु थपिए । फार्ममा अर्गानिक तरकारी र फलफूल खेती पनि भयो । बजारमा दुध पुर्याउने काम पनि सुरु भयो । दैनिक बिहानै घर-घरमा काउमान्डुले दुध पुर्याउँथ्यो ।
तर, सुमन यतिमा मात्र रोकिने वाला थिएनन् । उनको चाहना आफैंले उत्पादन र आफैंले खपत हुने गरी एग्रो टुरिजमको क्षेत्रमा केही गर्नु थियो । त्यसैको प्रतिफल स्वरुप काउमान्डुलाई स्थापित गरेपछि उनले फार्मर्स फार्म एन्ड फार्म स्टेको सुरुवात गरे । काउमान्डु र फार्मस फार्म दुवैका उनी संस्थापक र प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सिईओ) हुन् । अहिले दुवै कम्पनीमा साझेदार पनि छन् ।
फार्मर्स फार्म एन्ड फार्म स्टे भने साँगामा छ । ३७ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको ठाउँमा फार्म स्टेदेखि टनेल खेती, ब्रोइलर कुखुरापालन र लोकल कुखुरापालन भइरहेको सुमन बताउँछन् ।
‘१८ रोपनी क्षेत्रमा टनेल खेती छ,’ पाण्डेले भने, ‘सँगै पोल्टी फार्म पनि छ । ब्रोइलर कुखुरा पनि पालन गरिरहेका छौं । ५ हजार कुखुरा एकपटकमा उत्पादन हुने गरिको ठाउँ छ । त्यसबाहेक लोकल कुखुरापालन पनि गरिरहेका छौं । २ हजारदेखि २५ सय कुखुरा छन् ।’
लोकल कुखुराबाट दैनिक १५ सय अण्डा उत्पादन भइरहेको पाण्डेले बताए । एक वर्षअघि बजारबारे अनुसन्धान गरेर नै फार्मलाई सेल्स सस्टेन हुने किसिमले विकास गरेर अघि बढेको उनले सुनाए ।
फार्ममा दैनिक ७० देखि ८० क्रेट टमाटर उत्पादन हुन्छ । केही महिनाअघि भारतीय बजारमा टमाटरको मूल्य धेरै हुँदा पाण्डेकै फार्मबाट पनि निर्यात गरिएको थियो । उनी भन्छन्, ‘अहिले पनि दैनिक २० देखि २५ क्रेट टमाटर उत्पादन हुन्छ ।’
फार्मसँगै फार्म स्टे पनि छ । फार्म स्टेमा एकसाथ २२ जनासम्म बस्न मिल्छ । फार्म स्टेमा बस्नेले एग्रो टुरिजमको पनि अनुभव गर्न सक्छन् । तरकारी खेतीदेखि कुखुरापालनसम्म नियाल्न सक्छन् ।
‘फार्म स्टेमा आउनेलाई हामी आफैंले उत्पादन गरेका परिकार खुवाउँछौं,’ उनी भन्छन्, ‘सबै कुरा अर्गानिक रुपमा नै उत्पादन भएकाले हामी फार्म स्टे पनि चलाइरहेका छौं ।’
पाण्डेले सेल्स सस्टेन हुने इकोसिस्टमसहितको एग्रो टुजिरम र हस्पिटालिटीको काम गर्ने लक्ष्य राखेका थिए । अहिले पनि त्यही रुपमा काम भइरहेको उनी बताउँछन् । आफूलाई आवश्यक पर्ने उत्पादनदेखि त्यसको खपत पनि आफैंले गर्ने गरी काम गरिरहेको उनले बताए । उनले भने, ‘हामीले टमाटर, धनियाँ, खुर्सानी केही किन्नु परेन । आलुदेखि सबै तरकारी आफैं लगाउँछौं । मासुका लागि हामीसँग उत्पादन छ । हामीले कुनै पनि कुरा किन्नु पर्दैन ।’
आफूले जस्तै अन्य सय जनाले उत्पादनमा आधारित भएर उद्यम गर्ने हो भने धेरै ठूलो प्रभाव पर्ने सुमनलाई लाग्छ । कुनै पनि कुराका लागि बाहिरी बजार वा आयात गरिएका सामानमा निर्भर हुन नपर्ने अवस्था सिर्जना गर्न उद्यम र उत्पादनमा आधारित भएर काम गर्नुपर्ने उनी बताउँछन् । यसो भएमा नेपालबाट पनि निर्यात गरेर विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने सक्ने उनले देखेका छन् ।
‘अस्ति भारतमा टमाटरको सर्टेज भएको थियो,’ उनले भने, ‘त्यसबेला हामीले दैनिक सय क्रेट टमाटर निर्यात गर्यौं, उता महँगो थियो । हामीले निर्यात गरेर विदेशी मुद्रा पनि आर्जन गर्यौं तर अहिले भारतमा सस्तो भयो । नेपाली उत्पादनले मूल्य नपाउने अवस्था सिर्जना भएको छ ।’ पाण्डे आफूले उत्पादन गर्न सकेमा आत्मनिर्भरतासँगै आत्मविश्वासको पनि विकास हुने बताउँछन् ।
हाल काउमान्डुका १५ सय ग्राहक छन्, जसको घरमा दैनिक ताजा दुध पुग्छ । दुधसँगै तरकारी र अण्डाजस्ता सामग्री पनि ग्राहकको घरमै पुर्याउने गरी तयारी गरिरहेको पाण्डे बताउँछन् ।
‘अहिले फार्म स्टेमै उत्पादन खपत भइरहेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘धेरै मात्रामा दैनिक सय क्रेटको हाराहारीमा टमाटर उत्पादन हुन्छ । टमाटरचाहिँ हामीले होलसेलमा बिक्री गरिरहेका छौं । धेरै उत्पादन भएकाले होलसेललाई प्राथमिकतामा दिएर काम भएको छ । ग्राहकले मागेमा त्यो पनि गर्ने तयारी छ ।’
ब्रोइलर कुखुराको हकमा भने सप्लायर्समार्फत नै खपत भइरहेको उनले बताए । आफूलाई आवश्यक पर्दा आफैंले फार्ममा खपत गर्ने र बाहिर पनि उत्पादन पुर्याइरहेको पाण्डेको भनाइ छ । ‘अहिलेको हाम्रो योजना मःमको क्षेत्रमा काम गर्ने रहेको छ । त्यो क्षेत्रमा चाहिने अचारका लागि टमाटर र धनियाँ तथा मासुका लागि कुखुरा सबै हामीसँगै उत्पादन भएकाले यो क्षेत्रमा पनि केही गर्ने कि भन्ने योजना छ,’ उनले भने ।
पाण्डे विगत सम्झिन्छन् । दशक पनि भएको छैन उनी द्वारिका होटल छाडेर आफैंले कृषिमा आधारित उद्यम गर्छु भन्ने आँट गरेको । आज त्यो दिनलाई फर्किएर हेर्दा उनी सन्तुष्ट छन् । भन्छन्, ‘एउटा दुईवटा उत्पादनमा मात्रै बस्दा भोलिका लागि जोखिम हुन्छ । त्यसैले काउमान्डुबाट भएको आम्दानीलाई लगानी गर्दै कृषिमै हामीले दायरा बढाएका छौं । भोलि एउटा उत्पादनको खपतमा जोखिम भएमा अरु उत्पादनबाट नोक्सान कम गर्ने विकल्प रहन्छ ।’
फार्मर्स फार्ममा कृषिका प्राय: उत्पादन छन् । कुखुराका लागि आवश्यक पर्ने मकैदेखि फार्म स्टेमा आवश्यक पर्ने तेलका लागि तोरीको पनि खेती गरिएको सुमनले बताए ।
काउमान्डु र फार्मर्स फार्म एन्ड फार्म स्टेबाट अहिले ५ वटा उत्पादन पूर्णरुपमा हुन्छन् । दुवै कम्पनीमा गरेर ३० जनाभन्दा धेरैले रोजगारी पाएका छन् ।
उद्यम गर्नेलाई सरकारले सहायता नदिने सुमनले पनि बुझेका छन् । जोखिम छ भन्ने थाहा पाएरै पनि व्यक्तिकै हठले काम गर्नुपर्ने अवस्था रहेको उनी बताउँछन् । ‘कहिले टमाटरको मूल्य १० रुपैयाँ हुन्छ, कहिले ९० रुपैयाँ हुन्छ । यस्तोमा नोक्सान हुन्छ । ऋण लिएर काम गरिरहेकालाई जोखिम धेरै छ । हामीले एउटा उत्पादनबाट अर्को उत्पादनको नोक्सान कटाइरहेका छौं । तर, सबैको हकमा यो हुँदैन । हाम्रोमा एउटा व्यवसायले अर्कोलाई साथ दिएरै काम भइरहेको छ,’ उनी भन्छन् ।
दैनिक जसो नेपालबाट युवा बिदेसिएको देख्दा सुमनलाई सरकारले राम्रो नीति ल्याएमा उद्यमशीलता विकास हुने देख्छन् । आफूसँगै काम गरिरहेका युवाका लागि पनि उनी एउटा प्रेरणा बनेका छन् । नेपालमा केही गर्नुपर्छ भन्नेहरु एक-दुई पटक प्रयास गरेरमात्रै बिदेसिने उनी बताउँछन् ।
‘दुई पटकसम्म प्रयास गरेर असफल भएपछि विदेश जाने हुन्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘विदेश गएर कमाएर ल्याएर फेरि यहीँ गर्छु भन्ने हुन्छ । तर, सरकारले साथ नदिँदा धेरै जना बाहिर जान्छन् । सँगै नेपालीमा कुनै कुराको पनि अनुसन्धान नगर्ने र अरुले गरेकै कुरामा हात हाल्ने हुँदा पनि असफलता बढ्न सक्छ । लगानी गर्दा त्यसबाट प्रतिफल नआएर बिदेसिनुपर्ने अवस्था आइदिन्छ ।’
‘म आफूले गरेको काममा स्पष्ट छु, कुनै दोधार छैन,’ उनी भन्छन्, ‘होटल म्यानेजमेन्ट पढेको भएकाले एग्रो टुरिजमलाई लिएर अघि आएँ । आज जुन अवस्थामा छु, ठिक गरें भन्ने लाग्छ र सन्तुष्ट छु ।’
हाल काउमान्डुसँग २० वटा आफ्नै गाई छन् । किसानलाई इन्बाउन्डको शैलीमा आबद्ध गराएर काम भइरहेको छ । पाण्डेका अनुसार १२ जना किसान उनीहरुसँग संलग्न छन्, जसलाई गाई किन्नेदेखि पालन गर्ने कुरासम्म काउमान्डुले सहयोग गरेको छ । त्यहाँबाट उत्पादन हुने दुधलाई नै बजारमा लैजान्छन् ।
फार्मर्स फार्म एन्ड फार्म स्टेलाई लिएर पाण्डले बृहत् योजना बनाएका छन् । विदेशी विद्यार्थी नेपाल आएर इन्टर्न गर्न चाहेमा वा नेपालीलाई नै पनि प्रशिक्षण दिने तयारी भइरहेको उनले बताए । यसो गर्दा विदेशी मुद्रा भित्र्याउनमा पनि सहयोग पुग्ने उनको विश्वास छ ।
‘विदेशबाट नेपाल आउने विद्यार्थीलाई फार्ममा नै काम गर्ने प्याकेज ल्याउँदै छौं,’ उनले भने, ‘बस्ने खर्च तिरेर विभिन्न प्याकेजमा उहाँहरुलाई यहाँ संलग्न गराउने तयारी छ । सँगै नेपालकै फार्म सञ्चालन गर्ने वा एग्रो टुरिजममा केही गर्न चाहनेलाई पनि प्रशिक्षण दिने गरी तयारी गरिरहेका छौं ।’
प्रतिक्रिया