विराटनगर । अमेरिकासहित एशिया र यूरोपीयन मुलुकमा नेपाली छुर्पीको माग बढेपछि पूर्वीपहाडी जिल्लाका दुध उत्पादक किसान लाभान्वित वनेका छन् । अमेरिका र यूरोपसहित विभिन्न २२ मुलुकमा नेपाली छुर्पी ‘डग च्यू’ का नाममा निकासी हुने गरेको छ ।

अघिल्लो वर्ष ३ अर्ब ४० करोड रुपैयाँको धुर्पी निकासी भएको थियो । नेपाल छुर्पी व्यवसायी संघका अध्यक्ष रेशम पोखरेलले भने गतवर्ष झण्डै ४ अर्ब रुपैयाँको निकासी भएको छ । उनका अनुसार चालु वर्षको अढाई महिनामा एक अर्बको छुर्पी ‘डग च्यू’ का नाममा तेस्रो मुलुक निकसी भएको छ । मुलुकभरी ४ सयभन्दा बढी छुर्पी उद्योग छन् । ती उद्योगले वार्षिक १४ लाख किलोभन्दा बढी छुर्पी उत्पादन गर्दै आएको पोखरेल बताउँछन् ।

अहिलेसम्म प्mयाट शून्य भएको छुर्पी ‘डग च्यू’ का नाममा निकासी हुँदै आएको छ । पोखरेलले भने मानिसले खाने छुर्पीको पनि माग बढ्दै गएकाले अब कम्तीमा २० देखि २५ प्रतिशतसम्म प्mयाट भएको छुर्पी उत्पादन गरेर फुड छुर्पीका नाममा निकासी गर्ने तयारी भइरहेको छ । उनका अनुसार नेपाली छुर्पी पूर्वका काँकरभिट्टा नाका र त्रिभुवन अन्तराष्ट्रिय विमानस्थलबाट निकासी हुँदै आएको छ ।

विदेशबाट छुर्पीको माग अत्याधिक बढेपछि कोशी प्रदेशका पहाडी जिल्लाका दुध उत्पादक किसान र डेरी उद्योग सञ्चालकले मिल्क होलिडे बनाउने र दुध बिक्री नभएपछि सडकमा पोखेर सरकारलाई विरोध जनाउनु पर्ने बाध्यतावाट मुक्ति पाएका छन् ।

युरोप, अमेरिका, क्यानडा, जापानलगायतका देशमा कुकर पाल्ने शौखिनहरुले कुकुरलाई हड्डी वा अन्य कृतिम वस्तुको सट्टामा फ्याट बिनाको छुर्पीदिने गर्छन् । हड्डी टोक्दा कुकुरलाई मुखमा घाउ हुने र विभिन्न समस्या हुने पशुस्वास्थ्यकर्मीको सुझावमा उनीहरुले कुकुरको दाँतको कसरत र स्वास्थ्यकर डाइटका नाममा छुर्पी खुवाउने बताइन्छ । चपाउन मिल्ने साथै कुकुरले खाजाको रुपमा पनि खाने भएकाले नेपालको छुर्पी ‘डग च्यू’ को नाममा माग हुने गरेको सम्बद्ध व्यवसायीको भनाइ छ ।

कोशी प्रदेशका पहाडी जिल्ला इलाम, पाँचथर, ताप्लेजुङ, तेह्रथुम, संखुवासभा, भोजपुर र धनकुटालगायत पूर्वी पहाडी जिल्लामा उत्पादित छुर्पी कुकुरको खाजाको रुपमा अमेरिका, क्यानडा, युरोप, जापान, कोरिया लगायतको देशमा निकासी हुँदै आएको छ।

कोभिड १९ को महामारीपछि विश्व बजारमा आएको आर्थिक मन्दीको मारमा परेको छुर्पी उद्योग पछिल्लो समय फेरि मौलाउन थालेको छ । एशिया, यूरोप र अमेरिकाबाट छुर्पीको माग बढेपछि गत आर्थिक वर्षमात्रै झन्डै ४ अर्ब रुपैयाँ छुर्पी निकासी भएको थियो । जबकी, ५ वर्षअघि विश्वबजारमा ५५ करोड रुपैयाँ वरावरको नेपाली छुर्पी निकासी भएको अभिलेख छ ।

आर्थिक वर्ष २०७७/२०७८ मा १ अर्ब ९६ करोड ५० लाख ४६ हजार, आव २०७८/२०७९ मा २ अर्ब ९१ करोड १९ लाख ३९ हजारको छुर्पी निकासी भएको थियो । लकडाउनको समयमा आव २०७३/२०७४ मा ५४ करोड ७९ लाख ८६ हजार रुपैयाँ बराबरको छुर्पी निकासी भएको थियो । पोखरेलका अनुसार भारततर्फ भने चोरी निकासी हुने गरेको छ । उनका अनुसार नेपाली छुर्पी गुणस्तरका आधारमा प्रतिकिलो ८ सयदेखि १२ सय रुपैयाँसम्ममा निकासी हुने गरेको छ ।

युरोप, अमेरिका र क्यानडा लगायतका देशमा पूर्वी पहाडी जिल्लाबाट निकासी हुने छुर्पी ५४ करोडबाट बढेर करिव ४ अर्ब रुपैयाँ वार्षिक निकासी हुन थालेको हो । कोरोना कहरका कारण अमेरिका सहित एशिया र युरोपका मुलुकमा नेपाली छुर्पीको माग स्वात्तै घटदा पूर्वी पहाडका अधिकांश छुर्पी उद्योग बन्द समेत भएका थिए । ती मुलुकवाट छुर्पीको माग बढेपछि बन्द प्राय सबै उद्योग सञ्चालमा आएका छन् ।

नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघ कोशी प्रदेश अध्यक्ष राजेन्द्र राउतले भने ‘यो सुखद पक्ष हो यसले किसानको आम्दानी मात्र बढाएको छैन दुध सडकमा पोखेर सडकमा उत्रिनु पर्ने बाध्यताको समेत अन्त्य गरेको छ ।’

इलामको धाप पोखरी डेरी उद्योगका संचालक दीपक भट्टराई वार्षिक ४० हजार किलो छुर्पी अमेरिका,जापान, क्यानडा लगायतको मुलुकमा याच्यू सप्लाई कम्पनीमार्फत पठाउँदै आएका छन् । उनका अनुसार डेरी संचालक किसानहरुबाट किलोको एक हजारमा किनेर र आफैं पनि बनाएर किलोको १२ सय रुपैयाँ सम्ममा राजधानीका ब्यापारीलाई छुर्पी बिक्री गर्दै आएका छन् ।

इलामको पूर्वी सन्दकपुर गाउँपालिका ५ जमुनाका दुध किसान प्रदीप भट्टराईले मासिक ४ सय किलो छुर्पी बनाएर बिक्री गर्दै आएका छन् । किलोको एक हजारको दरले छुर्पी बिक्री गर्ने उनी छुर्पी र ध्यूवाट समेत आम्दानी हुने उनी वताउछन । छुर्पी बनाउदा ध्यू निकालेको दुध प्रयोग हुन्छ ।

एक किलो छुर्पी उत्पादन गर्न १६ लिटर दुध चाहिने र त्यो दुधबाट ध्यू निकालेपछि मात्र छुर्पी बनाउन योग्य हुने भएकाले किसानबाट किनेको दुधबाट छुर्पी र ध्यू उत्पादन हुने गरेको भट्टराई बताउछन् । आफ्नो पशुपालनका अतिरिक्त उनले अन्य किसानको दुध समेत किनेर छुर्पी बनाउने गर्दछन् । किसानले दुध काहाँ लगेर बिक्री गरौं भन्ने चिन्ता लिनुपर्ने अवस्थाको अन्त्य छुर्पी उद्योगहरुका कारण भएको र किसानलाई दुध बिक्रीबाट आउने रकमले पशुपालनमा प्रोत्साहन मिलेको उनले बताए ।

अहिले इलाममा गाईको दुध ५० रुपैयाँ लिटर र भैंसीको दुध ८० रुपैयाँ लिटर छ । तर दुधको क्रिम लाग्ने अनुपातको आधारमा दुधको दाम घटी र बढी समेत हुन्छ । बाक्लो भैंसीको दुध छ र बढी एसएनएफ छ भने किसानले लिटरको १४० रुपैयाँसम्म मूल्य पाउछन् ।

सरकारले कृषि उपजमा कुनै शुल्क नलाग्ने बताए पनि इलामदेखि काठमाडौं सम्मनै निकासी शुल्क तिर्नु पर्ने र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पठाउँदा समेत भन्सार लगायतको शुल्क तिर्नु परिरहेको गुनासो व्यवसायीको छ । धाप पोखरी डेरीका दीपकका अनुसार बेल्जियमका किसानले समेत छुर्पी उत्पादन गर्न थालेपछि नेपाली किसान र व्यवसायीलाई चुनौति थपिने अवस्था आएको छ ।

सरकारले विभिन्न निकायले प्यान भ्याटको दर्ता, खाद्यको सर्टिफिकेट लगायत खोजेर बाटोमा हैरानी दिने गरेको बताउदै भट्टराईले सरकारले सहज वातावरण बनाएर कम्तीमा कोशी प्रदेशलाई खोरेत मुक्त गरेर सर्टिफिकेट दिन सके युरोपमा नेपाली छुर्पीको बजार चार गुणाले बढने अवस्था रहेको उनले बताए । तर सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा मात्रै किसान र दुध किसानका नाममा आश्वासन दिएर कार्यान्वयन नगरेर किसानलाई निराश बनाउँदै आएको उनको गुनासो छ ।

कसरी बनाइन्छ छुर्पी ?

डग च्यू छुर्पी नै हो । जुन सर्वसाधारणले खाने खानेभन्दा केही फकर हुन्छ । डग च्यूमा चिल्लोको मात्रा शून्य नै हुनुपर्छ । कुकरलाई घ्यू पच्दैन भन्ने नेपाली उखान झैं कुकुरले घ्यू नपचाउने भएकाले छुर्पी बनाउँदा त्यसमा घ्यूको मात्रा पूर्णरुपमा अलग गरिन्छ ।

कुकुरको आहारको रूपमा अमेरिकालगायत युरोपेली मुलुकमा निकासी हुने छुर्पी बनाउदा दूधलाई फटाएर विभिन्न प्रक्रियाहरू पूरा गर्दै बनाउनुपर्ने इलाम सन्दकपुरका खेम भट्टराईले बताए ।

उनका अनुसार ‘दूध फटाएर तयार पारेको छेनालाई २४ घण्टासम्म गह्रौ वस्तुले किचेर राख्नुपर्छ । त्यसपछि सुरुमा यसलाई हावा मात्रै लाग्ने र चिसो ठाउमा राख्नुपर्छ र क्रमश तातोमा सार्दै लानुपर्छ ।’

छुर्पी बनाउने पक्रियापछि त्यसलाई सुकाउन धुवाँ लगाउनु पर्छ । धुवाँ लाग्ने ठाउँ अथवा तलामुनि आगो फुकिन्छ र टाँडमाथि छुर्पी राखेर सुकाउने गरेको उनले बताए । यसरी एक महिना लगाएर छुर्पी सुकाइन्छ । छुर्पी सुकेपछि संकलनकर्ता मार्फत राजधानीका फर्महरुलाई बिक्री गरिन्छ ।

पछिल्लो समय १५ सेन्टिमिटर लम्बाईको ८० ग्रामदेखि ११० ग्रामसम्मको साइजलाई स्ट्यार्ण्डर्ड साइज मानेर माग भइरहेकाले किसानले त्यही साइजमा उत्पादन गरिरहेका छन् । पछिल्लो समय अमेरिकाबाट नै विभिन्न फ्लेवरमा माग आएकाले अहिले फिक्कलका डेरी उद्योगहरुले स्टोबेरी, ब्लुवेरी, पम्पकीन र मिन्ट फ्लेवरमा छुर्पीको उत्पादन सुरु गरेका छन । साधरण छुर्पीभन्दा फ्लेवरवाला छुर्पीको किलोको ३ सय रुपैयाँसम्म मंहगो पर्छ । तर बनाउँदा खेर जाने डर पनि त्यतिकै रहने भएकाले सबै डेरीले यो ब्राण्डको उत्पादन गरेका छनन् ।

कुन-कुन देशमा हुन्छ निर्यात ?

नेपालले पछिल्लो समय विभिन्न २२ मुलुकमा छुर्पी निकासी गर्दै आएको छ । त्यसमध्ये नेपाली छुर्पीको मुख्य बजार अमेरिका हो। भन्सार विभागको तथ्याङक अन्ुुसार पछिल्लो ६ महिनामा अमेरिकामा मात्र १ अर्ब २५ करोड रुपैयाँको ६ लाख ३० हजार ४९१ किलो छुर्पी निकासी भएको तथ्याङक छ ।

अमेरिकापछि क्यानाडामा ८ करोड ६३ लाख रुपैयाँको ३८ हजार ६२७ किलो छुर्पी निर्यात भएको छ । त्यसैगरी बेलायतमा २ करोड २८ लाख रुपैयाँको ९ हजार ७८ किलो, दक्षिण कोरियामा १ करोड ८ लाख रुपैयाँको ४ हजार ८६७ किलो, जापानमा ९२ लाख रुपैयाँको ४ हजार ८६९ किलो, हङकङमा ५९ लाख रुपैयाँको ६ हजार ९८७ किलो, ताइवानमा ४९ लाख रुपैयाँको २ हजार १३९ किलो र मेलेसियामा ४७ लाख रुपैयाँको २ हजार १४७ किलो छुर्पी निर्यात भएको छ ।

त्यसैगरी सिंगापुरमा ४० लाख रुपैयाँको, ग्रिसमा ३७ लाख रुपैयाँको, नेदरल्यान्डमा ३६ लाख रुपैयाँको, युएईमा २७ लाख रुपैयाँको, थाइल्यान्डमा १३ लाख रुपैयाँको, फिलिपिन्सको ११ लाख रुपैयाँको, चीनमा ६ लाख रुपैयाँको, फ्रान्समा २ लाख रुपैयाँको, न्यूजिल्यान्डमा १ लाख ६३ हजार रुपैयाँको र कतारमा १ लाख ३४ हजार रुपैयाँको छुर्पी निर्यात भएको छ । भारत, स्लोभाकिया, इटली र फिनल्यान्डमा पनि नेपाली छुर्पीको माग उच्च रहेको निर्यातमा संलग्न व्यवसायीले बताउँछन् ।