काठमाडौं । बैंकले खोलेका ब्रोकर कम्पनीहरुले गैह्र कानुनी रुपमा आफ्नो माउ कम्पनी (बैंक)को सेयर कारोबार गर्ने गरेको पाइएको छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाका सहायक कम्पनीका रुपमा खुलेका धितोपत्र दलाल व्यवसायी (ब्रोकर)ले नेपाल राष्ट्र बैंकको एकीकृत निर्देशन र नेपाल धितोपत्र बोर्डको धितोपत्र व्यवसायी (धितोपत्र दलाल तथा धितोपत्र व्यापारी) नियमावली, २०६४ विपरित सेयर आफ्नो मुख्य कम्पनीको सेयर खरिद बिक्री गर्ने गरेका हुन् ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले जारी गरेको ‘क’ ‘ख’ र ‘ग’ वर्गका इजाजतपत्रप्राप्त संस्थाहरुलाई जारी गरिएको एकीकृत निर्देशन, २०८० मा लगानी तथा सहायक कम्पनी सम्बन्धी व्यवस्थामा यस्तो कार्य गर्न रोक लगाइएको छ । इ.प्रा. निर्देशन नं. ८/०८० को ४(३)च मा ‘सहायक कम्पनीले आफूले जारी गरेको वा आफ्नो मुख्य कम्पनीले जारी गरेको धितोपत्रको कारोबार गर्न सक्ने छैन’ भन्ने व्यवस्था गरेको छ ।

धितोपत्र व्यवसायी (धितोपत्र दलाल तथा धितोपत्र व्यापारी) नियमावली, २०६४ को नियम ७ मा सहायक कम्पनी मार्फतमात्र धितोपत्र व्यवसाय गर्न सक्ने व्यवस्थाको १ मा ‘…तर, त्यस्तो कम्पनीले आफ्नो मुख्य कम्पनी वा मुख्य कम्पनीका अन्य सहायक कम्पनीको धितोपत्र खरिद वा बिक्री गर्न पाउने छैन’ भन्ने व्यवस्था छ ।

यी दुबै कानुनी व्यवस्था अटेर गर्दै नयाँ ब्रोकरहरुले आफ्नो माउ कम्पनी (बैंक)को सेयर कारोबार गरिहेका हुन् ।

पछिल्लो पटक नेपाल धितोपत्र बोर्डले लाइसेन्स दिएको १२ नयाँ ब्रोकरमा बैंकको लगानी छ । बैंकको सहायक कम्पनीको रुपमा खुलेका ब्रोकरहरु जेबीएनएल (ग्लोबल आईएमई) सेक्युरिटिज, एनआईएमबी स्टक मार्केट्स, माछापुच्छ्रे सेक्युरिटिज, नबिल स्टक डिलर, एनएमबि सेक्युरिटिज, सानिमा सेक्युरिटिज, सीबीआईएल सेक्युरिटिज, केबीएल सेक्युरिटिज, आरबीबी सेक्युरिजिट, प्रभु स्टक मार्केट, सनराइज सेक्युरिजिट र हिमालयन सेक्युरिटिज हुन् ।

कानुनी प्रावधानअनुसार उनीहरुले आफ्ना मुख्य कम्पनी (तत्–तत् बैंक) को सेयर किनबेच गर्न नपाउनु पर्ने हो । तर, यस्तो कार्य उनीहरुले निर्वाध रुपमा गरिरहेका छन् । नेपाल स्टक एक्स्चेन्जले उपलब्ध गराएको अनलाइन सेयर कारोबार प्लेटफर्म (टीएमएस)ले पनि यसरी माउ कम्पनीको सेयर किनबेच अर्डर राख्ने कार्य रोकेको छैन ।

कानुनी व्यवस्थाअनुसार एनएमबि सेक्युरिटिजबाट टीएमएस लिएका ग्राहकले एनएमबि बैंकको सेयर किनबेच गर्न नपाउनु पर्ने हो । त्यसैगरी सानिमा सेक्युरिटिजले पनि आफ्नो टीएमएसमा सदस्यलाई सानिमा बैंकको सेयर किनबेच अर्डर राख्न नदिनुपर्ने हो ।

तर, कानुनी प्रावधानले रोकेको काम निरन्तर भइ नै रहेको छ । यस्तो कार्य भइरहेको स्वीकारोक्ती ब्रोकर स्वयमले गरेका छन् ।

‘लगानीकर्ताले टीएमएस लिनु भएको हुन्छ, उहाँहरुले कारोबार अनलाइनबाटै गर्नुहुन्छ । लगानीकर्ताले कुन कुन कम्पनीको कारोबार गर्नुभयो । हाम्रो माउ कम्पनीको सेयर कारोबार गर्नुभयो कि भएन भनेर एकएक गरी हेर्न मिल्दैन,’ एक ब्रोकर कम्पनीका अधिकारीले भने, ‘हाम्रो मुख्य कम्पनीको सञ्चालकले आफ्नो सेयर कारोबार गर्नुहुन्न । अन्य लगानीकर्ताले कुन कुन कम्पनीको कारोबार गर्नुभयो भनेर हेर्न सकिँदैन ।’

एक बैंकको सहायक कम्पनी (ब्रोकर) का ती अधिकारीले यस्तो कार्य नगर्न कुनै पनि नियामकले निर्देशन नदिएको बताए । यद्यपी, ब्रोकरहरुबीच राष्ट्र बैंकको एकीकृत निर्देशनमा भएको र धितोपत्र कारोबार नियमावलीमा भएको व्यवस्थालाई कसरी कार्यान्वयनमा लैजाने भन्ने विषयमा आन्तरिक रुपमा छलफल भइरहेको उनको भनाई छ ।

नेप्सेले सञ्चालन गरेको टीएमएसमा पनि बैंकको लगानी भएको ब्रोकरबाट माउ कम्पनीको सेयर किन्न नपाउने गरी व्यवस्था गरिएको छैन। नियमावलीमा व्यवस्थालाई नेप्सेले आवश्यकताअनुसार अद्यावधिक नगर्दा व्यवस्था पालनामा अटेरी भएको देखिन्छ ।

राष्ट्र बैंक र धितोपत्र बोर्डले गरेको नियामकीय व्यवस्था आफैं पनि अव्यवहारिक, अपुरो र भेदभावपूर्ण छ । कोही सर्वसाधारण नेपाली नागरिक मानौं एनएमबि र सानिमा सेक्युरिटिजको सदस्य छ । सो व्यक्तिे एनएमबि वा सानिमा बैंकको सेयर किन्न वा बेच्न चाहन्छ भने उसले अर्को ब्रोकर कम्पनीबाट सदस्यता लिनुपर्ने हुन्छ । जुन व्यवहारिक छैन ।

नेपाल राष्ट्र बैंक आफैं पनि आफ्नो नियामकीय प्रावधान कुन हदसम्म कार्यान्वयन भएको छ भन्ने नियमन गर्न नसक्ने अवस्थामा छ । एकीकृत निर्देशनमा भएको व्यवस्था बैंकको मुख्य लगानी रहेका ब्रोकर कम्पनीले पालना गरे नगरेको विषयमा राष्ट्र बैंक उतिधेरै जानकार छैन । राष्ट्र बैंकले बैंकलाई नियमन गर्ने तर ब्रोकर र मर्चेन्ट कम्पनीलाई धितोपत्र बोर्डले लाईसेन्स दिएका कारण यो विषय बोर्डसँग बढी सम्बन्धित रहेको राष्ट्र बैंकको दाबी छ ।

केन्द्रिय बैंकका प्रवक्ता रामु पौडेल राष्ट्र बैंकले बैंकलाई मात्र सञ्चालन अनुमति दिएको र उनीहरुलाई सुपरीवेक्षण गर्ने बताउँछन् । ‘ब्रोकर कम्पनीहरु राष्ट्र बैंकअन्तर्गत पर्दैनन्,’ उनी भन्छन्, ‘ब्रोकरलाई धितोपत्र बोर्डले नियमन गर्छ ।’ यसमा राष्ट्र बैंकले भन्दा पनि सेबोनले नै बढी ध्यान दिनुपर्ने प्रवक्ता पौडेलको भनाइ छ ।

धितोपत्र बोर्डका प्रवक्ता निरन्जय घिमिरे कुनै दलाल व्यवसायीले धितोपत्र ऐन विपरित सेयर कारोबार गरेको पाए कानून अनुसार काबारही गर्ने बताउँछन् ।
बैंकको मुख्य लगानी रहेका ब्रोकर कम्पनीलाई धितोपत्र बोर्डले नियमन गर्छ ।

कारबाही वा सहजीकरण गर्नुपर्ने बेलामा दुवै निकाय एकअर्कोको मुख तोकेर बस्दा समस्या झन् गहिरिएको छ । राष्ट्र बैंक ब्रोकरको जिम्मा बोर्डको भएको र बोर्ड यस्तो काम रोक्न स्पष्ट कानुनी आधार नभएको भन्दै बसेको छ ।