विराटनगर । कोशी प्रदेशको एकमात्र चिनी उत्पादन गर्ने उद्योग इस्टर्न सुगर मिलले उखु बिक्री गरेको एक वर्षसम्म पनि किसानलाई भुक्तानी नदिएको कारण यस क्षेत्रका किसान उखु खेती छोडेर धान, मकै र अन्य वैकल्पिक खेतीतिर लागेका थिए। यसै कारण मिल बन्दको संघारमा पुग्न पुगेको थियो ।

त्यसवेला ३ हजार ५०० भन्दा बढी किसानले यो मिलका लागि ११ हजार विघामा उखु खेती गरेका थिए, जसबाट २७ लाख क्विन्टलसम्म उखु पेलेर मिलले ३ लाख क्विन्टलसम्म चिनी उत्पादन गरेको थियो ।

उधारोमा बिक्री गरेको उखुको भुक्तानी वर्ष दिनसम्म नपाएपछि झण्डै २ हजार किसानले एकै पटक उखु खेती छोडेका थिए।पन्ध्र सय किसानले करिब २ हजार विघामा उखु खेती गर्दा ८ लाख क्विन्टल मात्र उखु उपलब्ध भएको थियो । पाँच वर्ष पहिले मिल बन्दको संघारमा पुगेको थियो।

तर, मिलले किसानलाई समयमै उखुको भुक्तानी दिन थाल्ने पश्चात उखु खेती छाडेका किसान पुनः उखु खेती तर्फ फर्किएका छन् र मिल पनि गुल्जार हुँदै गएको छ ।

सुनसरीको बर्जुमा झण्डै तीन दशकदेखि सञ्चालित यो मिलका लागि सुनसरी, मोरङ, झापा सहित कोशी प्रदेशका अन्य क्षेत्रहरुमा ११ हजार विघामा उखु खेती हुन्थ्यो । त्यसवेला मिलले २७ लाख क्विन्टल उखु क्रसिङ गरेर चिनी उत्पादन गरेको थियो।

कोशी उखु उत्पादक संघका अध्यक्ष शिवलाल चौधरीकाअनुसार मिलले एक वर्षसम्म भुक्तानी नगरेपछि ७५ प्रतिशत किसानले उखु खेती छोडे र मिल संकटमा परेको थियो । पछिल्लो समय, मिलले किसानलाई उखुको भुक्तानी १५ दिनपछि सुरु गरेको र असार मसान्तभित्र सबै भुक्तानी चुक्त गरिसकेको हुँदा किसान पुनः उखु खेतीतर्फ आकर्षित भएका छन् ।

अहिले मिलको लागि सुनसरी, मोरङ र झापामा ७ हजार विघामा उखु खेती भएको छ । मिलमा २ हजार ७०० किसान आवद्ध भएका छन् । मिलका केन म्यानेजर पवन झाले भने, ‘यसपाली करिब २२ लाख क्विन्टल उखु क्रसिङ गरेर करिब अढाई लाख क्विन्टल चिनी उत्पादन गर्ने लक्ष्य रहेको छ ।’

यस वर्ष, मिलले किसानलाई उखुको प्रतिक्विन्टल ५८५ रुपैयाँ दिने शर्तमा उखु पेल्न सुरु गरेको छ । साथै, सरकारले पनि प्रतिक्विन्टल ७० रुपैयाँ अनुदान दिने निर्णय गरेको छ ।

पछिल्लो वर्ष, यो मिलले १९ लाख ७१ हजार क्विन्टल उखु क्रसिङ गरेर २ लाख २३ हजार क्विन्टल चिनी उत्पादन गरेको थियो र किसानलाई १ अर्ब ११ करोड ३७ लाख ८४ हजार ५ सय रुपैयाँ भुक्तानी गरेको थियो ।

सरकारी अनुदानमा भेदभाव

सरकारको असमान अनुदान नीतिका कारण व्यवसायिक रुपमा उखु खेती गर्दै आएका कृषि फर्म प्रभावित भएका छन् ।सरकारले हरेक वर्ष कृषि फर्मको नाममा अनुदान रकम विनियोजन गरे पनि ती फर्महरूले अहिलेसम्म त्यो रकम प्राप्त गर्न सकेका छैनन् । कृषि फर्मको नाममा विनियोजित रकम हरेक वर्ष फ्रिज भएको छ ।

उपलब्ध तथ्यांक अनुसार, ती फर्महरूले गत वर्ष इस्टर्न सुगर मिललाई २,२८,५७१ क्विन्टल उखु आपूर्ति गरेका थिए । प्रतिक्विन्टल ७० रुपैयाँका दरले उक्त उखुको १ करोड ६ लाख रुपैयाँ अनुदान हुन आउँछ । यद्यपि, कृषि मन्त्रालयले तय गरेको उखु अनुदान नीतिमा चिनी मिललाई उखु आपूर्ति गर्ने किसानले मात्र अनुदान पाउने उल्लेख छ ।

त्यसैले उखु आपूर्ति गर्ने कृषि फर्मलाई सरकारले किसानको रूपमा नमान्दा यो समस्या आएको हो । मिलका केन म्यानेजर पवन झाले भने, ‘उखु आपूर्ति गर्ने प्रत्येक किसानले हरेक वर्ष सरकारी अनुदान पाउँदै आएका छन्, तर रकम निकासी भए पनि उखु खेती गर्ने कृषि फर्मले त्यो अनुदान रकम अहिलेसम्म प्राप्त गर्न सकेका छैनन् ।’

त्यसै गरी, सरकारको असमान नीतिका कारण निकासी भएको रकम हरेक वर्ष फ्रिज हुँदै गएको छ । यस विषयमा पवन झाले थपे, ‘यो अनुदान रकम फर्महरूले प्राप्त नगर्दा कृषकहरूको हितमा पर्नेछैन ।’

यस वर्ष, सरकारले प्रतिक्विन्टल ७० रुपैयाँको दरले अनुदान प्रदान गरेको छ र कृषकहरूले त्यो रकम दसैंअगाडि प्राप्त गरेका छन् ।

उखु खेतीमा नाफा

उखु खेतीले किसानलाई राम्रो नाफा दिन्छ । सुनसरी अमडुवाका किसान कृष्ण खड्काका अनुसार, एक विघा खेतमा उखु खेती गर्दा सवालाख रुपैयाँ खर्च हुन्छ र एक विघामा सरदर ५०० क्विन्टल उखु उत्पादन हुँदा खर्च कटाएर दुई लाखसम्म आम्दानी हुन्छ ।

उनले भने, ‘उखु खेतीमा सुरुवाती एकमुष्ट खर्च हुन्छ, जुन खर्चले चार वर्षसम्म आम्दानी दिन्न । तर, त्यही खेतमा अर्को वर्ष उखु उत्पादन गर्दा बढीमा २५ प्रतिशत मात्र खर्च लाग्छ । मिलले हरेक वर्ष समयमा उखुको भुक्तानी गर्ने हो भने यस क्षेत्रका अन्य खेतीहरू लोप हुने स्थिती रहेको छ ।’

कोशी उखु उत्पादक संघका अध्यक्ष चौधरीका अनुसार, उखु प्रतिविघा सरदर ५०० क्विन्टल उत्पादन हुन्छ । तर, केही किसानले विघामा १,२०० क्विन्टलसम्म उत्पादन गर्दै आएको उल्लेख गरेका छन् ।

बर्जु ४ का अरविन्द मडलले ४ विघामा उखु खेती गरेका छन् र उनका अनुसार प्रतिविघा १,२०० क्विन्टल उखु उत्पादन हुँदै आएको छ । चौधरीले भने, ‘मण्डलले विघामा १,२०० क्विन्टल उखु उत्पादन गरेर वर्षमा एक विघामा खर्च कटाएर ६ लाखसम्म आम्दानी गर्दै आएका छन् । उनी यो मिलका लागि उखु खेती गर्ने उत्कृष्ट किसान हुन् ।’

धान, मकै र गहुँ खेतीको तुलनामा उखु खेतीबाट दोब्बर तेब्बर नाफा हुन्छ । तर, चौधरीका अनुसार, ‘किसानले उखु खेती गर्ने कि नगर्ने मिलको नियतमा निर्भर गर्दछ ।’