काठमाडौं । २८औं बसन्तमा हिँड्दै गर्दा युक्ति गोल्छा परिपक्व देखिन्छिन् ।

अपरिपक्वतामै अर्बौंको कारोबार हुने व्यवसाय सम्हाल्न आइपुगेकी युक्तिलाई लाग्छ, समय नै उनको पथप्रदर्शक हो । हुन पनि आफूले १०० वर्ष बढीको लिगेसी (बिरासत) धान्नुपर्छ भन्ने सोच नपलाउँदै जिम्मेवारी लिएकी उनलाई समयले नै परिपक्व हुन सिकायो । बुबाको पाइलाका डामहरुमा आफ्ना पाइला राख्दै हिँड्ने उनलाई समयले नै हिँड्न सिकायो ।

‘हरेक कुराको निर्धारण समयले गर्ने रहेछ, म सानै छु व्यवसायमा आउँदिन भन्न मिलेन,’ युक्ति भन्छिन् ‘समयको रुलमा हामी सबै रुलिङ हुनुपर्छ नै ।’

बिरासतको बोझ उठाउनु पर्दैन थियो भने यतिबेला युक्ति एमबीए सकेर मार्केटिङ वा विज्ञापनमध्ये कुनै एउटामा विषय विज्ञता हासिल गरिरहेकी हुने थिइन् । व्यवसायमा आउने वा नआउने भन्ने विकल्प उनीसँग हुनेथिए ।

अफसोच ! त्यसबेला उनी विकल्पबिहिन हुन बाध्य भइन् ।

१४ वर्षको उमेरमै युक्तिका बुबाको निधन भयो । त्यसको केही वर्षपछि गोल्छा परिवारमा खटपट सुरु भयो । र, २०७३ सालमा अंशबन्डा भई परिवार विभाजित भयो । त्यतिबेला कोशोरावस्थामै थिइन् उनी । महेन्द्र गोल्छाको देहान्तपछि संयुक्तरुपमा उनले हेर्दै आएको हुलास वायर उद्योग युक्तिको जिम्मामा आयो ।

महेन्द्रको ड्रिम पोजेक्टको रुपमा यो उद्योग सन् १९८२ मा स्थापना भएको थियो । ३० वर्षदेखि सञ्चालन भइरहेको उद्योग काका दिवाकर र बुबा महेन्द्रले हेर्दै आएका थिए। अंशवण्डा गर्दा उद्योग युक्तिकै परिवारले पायो । तर उद्योगको नेतृत्व गर्नलाई न युक्ति तयार थिइन् न महेन्द्रका एक्ला छोरा पारस नै । आमा राज्यलक्ष्मी गोल्छाको संरक्षणमा जेठी छोरी प्रेक्षाले नेतृत्व लिइन् ।

‘आमाले बिजनेश हेर्ने गर्नुहुन्थ्यो भने दिदी उहाँको रोबहरमा उद्योग सञ्चालनका लागि निर्णय लिनुहुन्थ्यो,’ युक्ति सम्झिन्छिन् ।

युक्ति भारतको जिडी गोयन्का विश्वविद्यालयमा स्नातक गर्दै थिइन्, जतिबेला दुई दिदी प्रेक्षा र कृतिका उद्योग सञ्चालनमा सक्रिय थिए । विज्ञापन र मार्केटिङ विषयमा रुचि राख्ने युक्ति भविष्य यसैमा बनाउने योजनामा थिइन् । उद्योगको जिम्मेवारी सोच्नसम्म नभ्याएकी उनलाई लाग्थ्यो अब एमबीए पनि सकाएर मार्केटिङमै भविष्य बनाउँछु ।

उनी नेपालमा यसको प्रचुर संभावना देख्थिन् । एमबीए गर्ने तयारीमा रहेकी उनी अन्तत पढ्ने सपना त्यही बिसाएर घर फर्किनु पर्यो ।

‘सोचेको कहाँ पुरा हुन्छ र ? मेरो सोच मार्केटिङ एण्ड एडभर्टाइजिङमा करियर बनाउछु भन्ने थियो सबै छोडेर घर फर्किनु पर्यो,’ उनले सुनाइन् ।

दुई दिदीको विवाह भइसकेको र दुबै बिदेश जाने भएपछि युक्ति नेपाल फर्किनुपरेको थियो ।

‘घरबाट तिमी आउ भनेपछि किन के भनेर सोधिरहन मिलेन केही नसोची म पढाई छोडेर फर्किएँ’ उनले सुनाइन् ।

उद्योगमा पहिलो पाइला

२१औँ बसन्त टेक्दै गर्दा आफ्ना निजी सपनालाई तिलान्जली दिँदै उनी बुबा महेन्द्रको बिरासत धान्न घर फर्किएकी थिइन् । जतिबेला आफू कुन उद्योग सम्हाल्न नेपाल फर्कंदैछु, उद्योगले के उत्पादन गर्छ भन्ने जस्ता सामान्य जानकारी पनि थिएन उनमा।

शुन्य जानकारीमा बुबाको सपनालाई पूरा गर्नु सजिलो पनि थिएन ।

जिजुहजुरबुबा रामलाल गोल्छाले जग बसाएको गोल्छा अर्गनाइजेशनले देशैभरी उद्योग विस्तार गरिरहेको थियो । व्यवसायमा आक्रामक बनिरहेको गोल्छा परिवारमा महेन्द्रको निधनले एक किसिमको संघर्ष थपेको थियो । संविधानसभा सदस्य रहेकी महेन्द्रकी श्रीमती राज्यलक्ष्मीको काँधमा संपूर्ण जिम्मेवारी आइपुग्यो, जसले व्यवसायमा युक्तिको परिवारले पछि परेको महशुस गर्न थाल्यो । राजनीति, परिवार र उद्योगको दबाब आमाको टाउकोमा मडारिएको छोरी युक्तिले अनुभव गर्थिन् ।

‘बुबा हुन्जेल उद्योग पसेको पनि थिइँन तर अब आफ्नो टाउकोमा आइसकेपछि म गर्दिन भनेर दायित्वबाट भाग्न मिलेन,’ त्यो क्षण स्मरण गर्दै उनले भनिन् ।

उद्योग सञ्चालकको रुपमा परिचित तर आफ्नै उत्पादनसँग अपरिचत उनलाई आफ्नै विरासतसँग प्रतिस्पर्धामा उत्रनु थियो । काकाहरुको व्यवसाय दिनदिनै विस्तार भइरहँदा बुबाले अकालमै छोडेर गएको व्यवसायलाई पुनः दौडाउनु थियो उनलाई ।

उद्योग क्रमशः महेन्द्रका छोरीहरुमा एकपछि अर्को गर्दै हस्तारन्तरण भइरहेको थियो । जेठी छोरी प्रेक्षाले माइली छोरी कृतिकामा सञ्चालनको जिम्मेवारी हस्तान्तरण गरिन् । कृतिका पनि विवाह गरेर स्कटल्याण्ड जाने भएपछि उनीबाट पुनः सञ्चालनको जिम्मेवारी साइँली छोरी युुक्तिमा आयो । सञ्चालकको रुपमा उनी २०७३ सालमा उद्योग छिरिन् ।

‘कृतिका दिदीसँग दुई वर्षसम्म उद्योगबारे सिकेँ, अहिले भाई पारसलाई सिकाउँदै छु,’ उनले भनिन् ।

४ वर्ष उद्योगको जिम्मेवारी सम्हालेकी कृतिका विदेशमै छिन् । जेठी छोरी प्रेक्षा पनि युएनको जागिरको शिलशिलामा अफ्रिकामा छिन् । २५ वर्षका भाई पारस युक्तिकै अगुवाईमा उद्योगको वित्तीय व्यवस्थापनमा सक्रिय छन् । कान्छी बहिनी न्यान्दा स्नातकोत्तर सकेर युरोपमै बिजनेश एनलाइटिक्सको रुपमा काम गरिरहेकी छिन् ।

उमेरको दुई दशकमा युक्तिले वार्षिक ७ अर्ब रुपैयाँमाथिको कारोबार गर्ने उद्योगको सञ्चालन गर्न आइपुगेको ७ वर्ष भइसक्यो । हिँजो साना निर्णय लिन तर्सिने उनी अहिले निर्धक्क व्यवसाय विस्तारमा लाग्न सक्ने भएकी छिन् ।

अपरिपक्वताको सिँडी उक्लँदै युक्ति २८ वर्षमा आइपुगेकी छन् । हुलास वायरलाई टेको दिँदै विस्तारमा कस्सीएकी उनलाई लाग्छ, बजारमा प्रतिस्पर्धी उद्योगीको रुपमा स्थापित हुन सफल छिन् उनी । उनमा आत्मविश्वास भरिएको छ ।

‘कच्चा उमेरमा उद्योग पसे पनि अब म कच्चा छैन,’ दृढ स्वरमा उनी थप्छिन्, ‘म मात्रै होइन मेरो भाई पनि बिजनेश सम्हाल्न सक्ने भइसकेको छ ।’

सञ्चालक भएपछि जानेको व्यवसायको कखरा

२०७३ सालबाट सञ्चालकको जिम्मेवारीमा हुलास वायर उद्योगमा आएकी उनलाई शुरुवाती दिनमा दुई दिदी प्रेक्षा र कृतिकाले टेको दिए । युक्तिलाई उद्योग चलाउन उनीहरुले मात्र सिकाएनन् बुबासँगै बुबाको सपना साकार पार्न आफ्नो ३०औं वर्ष खर्चिएका पूराना कर्मचारीले पनि उसैगरी सिकाए ।

भन्छिन्, ‘बुबाको देहान्त भएपछि मैले उहाँकै उद्योगलाई गुरु मानेर सिक्न थालेँ ।’

उनी कर्मचारीबाट नै उनीहरुले गरेको काम सिक्थिन् र उनीहरुलाई नै अह्राउँथिइन् । अधिकांश समय कर्मचारीसँगै उद्योगमा बिताउँदा युक्तिलाई उद्योग बुझ्न उति समय भने लागेन । छोटो समयमै उद्योगको सारा नेतृत्व आफ्नो हातमा लिन सफल भइन् ।
यो अवधिमा उद्योगमा एमएस पाइप र माइल्ड स्टिल पाइपको उत्पादन शुरु भयो । उनकै योजनामा तीन वटा भट्टी थपियो । उद्योगमा दुई वटा रोलिङ मिल पनि थपियो ।

गत असोजमा उद्योगले एचआर सिटको पनि उत्पादन सुरु गरिसकेकको छ । ५० करोड रुपैयाँको लगानीमा शुरु गरिएको एचआर सिट स्क्वायर पाइप र राउण्ड पाइपको कच्चा पदार्थ हो । एचआर सिट उत्पादनको प्लान्ट लागेपछि अब उद्योगको उत्पादन क्षमता पनि दैनिक ५ सय टन पुगेको छ ।

युक्ति आगामी वर्ष थप ५० करोड रुपैयाँ लगानी गरेर ग्याल्मनाइज्ड पाइप, पोल र स्ट्रक्चरसमेतको उत्पादन शुरु गर्ने योजनामा छिन् । पूर्णरुपमा प्रविधिमैत्री उपकरणमार्फत वार्षिक ३ अर्ब रुपैयाँ बराबरको माइल्ड स्टिल पाइप निर्यात गर्ने योजनामा छिन् ।

उद्योगको मुख्य उत्पादन जिआई वायरबारे समेत अनविज्ञ उनी अहिले प्रविधिमैत्री प्लान्ट थपेर उद्योग विस्तारमा आक्रामक बनेकी छिन् । उनको उद्योगले टिएमटी (रड), तटबन्धका लागि प्रयोग गरिने ग्यावियन (जालिवाला तार), जिआई वायर, स्टिलका पाइप, एलोई वायर (विद्युतीय तार ) उत्पादन हुँदै आएका छन् ।

‘आज ७ वर्ष वित्यो म गर्वले भन्न सक्छु, मैले उद्योगमा पर्याप्त विकास गरेको छु,’ उनी भन्छिन् ।

युक्तिको बिद्रोह

तत्कालीन अर्थमन्त्री जनार्दन शर्माले बजेटमार्फत् एमएस वायर उद्योगको कच्चा पदार्थको भन्सार महशुल ५ प्रतिशतबाट १० प्रतिशत र अन्तशुल्क प्रतिटनमा २५ सयबाट ४५ सय रुपैयाँ कायम गरे । सरकारको उक्त निर्णयले युक्तिको हुलास वायरमात्रै नभएर सम्पूर्ण वायर उद्योगको वित्तीय अवस्थामा नकारात्मक प्रभाव पर्न गयो। युक्ति सहितका ३० उद्योगीले सडकमा उत्रिएरै सरकारको निर्णयको बिरोधपछि सरकारले असोजमा निर्णय फिर्ता लिदै पुरानै दर कायम गरेको थियो ।

त्यसबेला युक्तिका काका शेखर गोल्छा नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघको अध्यक्ष थिए। आफ्नै काका अध्यक्ष रहेको महासंघले यस विषयमा कुरा नउठाएको भन्दै युक्तिले आलोचना गरिन् । अन्ततः महासंघ पनि उक्त नीतिको विरोध गर्न बाध्य भयो।

सरकारले बढी लिएको अन्तःशुल्क बापतको रकम उद्योगीलाई फिर्ता दिने बजेटमै उल्लेख गरे पनि कार्यन्वयन नभएको गुनासो गर्छिन् । यसले उद्योगीलाई थप निरास बनाएको उनको ठहर छ ।

‘अन्तःशुल्क बापतको पैसा फिर्ता दिने भनेर बजेटमा भनियो तर ६ महिना भइसक्दा पनि बजेट कार्यन्वयमा गएको छैन । कसरी फिर्ता पाउने हामीले ?’ उनी प्रश्न गर्छिन्।

सरकारले हरेक वर्ष प्रदान गर्ने महत्वपूर्ण व्यवसायिक व्यक्तित्व (सिआइपी) अवार्ड अन्तर्गत सबैभन्दा धेरै निर्यात गर्ने महिला व्यवसायीको रुपमा सन् २०२० मा युक्तिलाई प्रदान गर्यो ।

निर्यातमा अग्रसर उद्योगलाई सरकारले अवार्ड दिने तर उद्योग सञ्चालनको वातावरण निर्माणमा कन्जुस्याँई गर्दा उद्योगी हतोत्साहीत हुनेगरेको गुनासो गर्छिन् ।

‘४ वर्ष अगाडिसम्म सरकारले निर्यातलाई प्रोत्साहन गर्नकै लागि हाम्रो कच्चापदार्थमा शुन्य अन्तःशुल्क लगाएकोमा अहिले हामी प्रतिटन २ हजार ५ सय रुपैयाँ तिर्छौं, यसले निर्यात कसरी बढाउन सकिन्छ ?’ उनी प्रश्न गर्छिन् ।

सरकारले पछिल्लो पटक एमएस वायरको कच्चा पदार्थमा भन्सार शुल्क ५ प्रतिशत र अन्तशुल्क प्रतिटन २ हजार ५ सय कायम गरेपछि अधिकांश उद्योगको व्यापार खस्किएको उनको बुझाइ छ ।

सन् २००१९ मा ७ अर्बको ब्यापार गरेको युक्तिको कम्पनीले त्यसपछिको २०२० मा ५ अर्ब ७ करोड, २०२१ मा ४ अर्ब ८ करोड र २०२२ मा ३ अर्ब ८ करोड रुपैयाँको व्यापार गरेको छ ।

सरकारले उद्योगको क्षमता विस्तार गर्ने नीति लिएपछि उद्योगीहरुले लगानी थपेर आफ्नो क्षमता बढाए । तर, अर्थतन्त्रमा देखिएको सुस्तताले माग घट्दा आफ्नो उद्योगले क्षमताको १० प्रतिशतमात्रै उत्पादन गरेर बस्नुपर्दा सञ्चालन खर्च नै उठाउन हम्मेहम्मे पर्ने अवस्था रहेको उनको भनाइ छ ।

आन्तरिक माग खस्कँदैछ

टिएमटी, वायरजस्ता उत्पादनको माग हिउँदमा बढी हुने गर्छ । अधिकांश उद्योगहरु सिजन पर्खेर उत्पादन बढाउने गर्छन् । तर यो वर्ष सिजन शुरु भइसक्दा पनि माग बढ्न सकेको छैन । युक्ति ‘बिजनेश डाउन’ भएको गुनसो गर्छिन् ।

भन्छिन्, ‘गत वर्ष यो सिजनका लागि हामी अफ सिजनमै तयार भएर बसिसकेका थियौँ तर यसपाली अफ सिजनको जति पनि माग नआएपछि उत्पादन सुस्त छ ।’

घट्दो माग, बैंकको उच्चब्याजदर, उधारोको कारोबार बन्द हुने, एलसीमा लगाइएको सीमालगायतका यावत कारणले युक्ति यो वर्ष पनि अपेक्षाकृत व्यापार गर्न नसक्ने विश्लेषण गर्छिन् ।

व्यवसायिक माहोल बिग्रियो

युक्ति नेपालमा व्यवसायिक माहोल दिनप्रतिदिन बिग्रँदै गएको गुनासो गर्छिन् । दक्ष जनशक्तिको अभाव उद्योगहरुमा खड्किन थालिसकेको छ । युवा, विद्यार्थी, अनुभवी सबै विदेश पलायन हुँदा व्यवसायिक वातावरण धुमिलिएको बताउँछिन् । जसकारण भइरहेको व्यवसाय पनि खुम्चिँदो छ ।

‘नयाँ काम गर्ने मनोबल नै भेटिँदैन अहिलेको युवा पुस्तामा,’ उनी भन्छिन् ।

सामान्य परिवारकी हुँदिहुन् त उनी पनि कुनै राम्रो अवसर खोजेर यतिवेलासम्म विदेश पलायन भइसकेकी हुन्थिन् होला । उनी आफैं पनि यसमा सहतम छिन् ।

‘मसँग उद्योग छ र म त्यसलाई बढाउन वा सञ्चालन गर्न सक्छु अर्थात् म सँग देशमा बस्ने कारण छ,’ उनी भन्छिन्, ‘जुन कारण अधिकांश युवामा छैन । सरकारले देशमा बस्ने कारण युवामा प्रवाह गरोस् अनिमात्रै व्यवसायिक माहोल फर्किन्छ ।’

आमालाई अवकाश

अक्सर आमाहरुले अवकाश पाउँदैनन् । गृहिणीको हकमा त अवकाश शब्द नै भेटिँदैन। युक्तिको परिवारमा फरक छ ।

अधिकांश मारबाडी परिवारमा महिला गृहणीकै रुपमा रहने परम्परा पछिल्लो समय हराउँदो अवस्थामा छ । बुहारीहरु उद्योगमा सक्रिय हुँदा आमाहरु अझै गृहणीको रुपमा भेटिन्छन् । युक्तिकी आमा राज्यलक्ष्मी महेन्द्रहुँदा देखि नै व्यवसायमा सक्रिय थिइन्। राजनीतिमा र व्यवसाय दुबैमा सक्रिय हुने राज्यलक्ष्मी नीति निर्माण गर्ने ठाउँसम्म आफ्नो दख्खल राख्थिन् ।

‘पाँच जना सन्तान हुर्काउँदै राजनीतिक र व्यवसायिक यात्रा गर्न सहज थिएन, आमालाई परेको दबाब सानैबाट मैले अनुभव गर्थे,’ उनी भन्छिन् ।

परिवारमा राजनीतिक माहोल रहँदारहँदै पनि राजनीतिमा भने न युक्तिलाई चासो थियो, न उनका ४ दिदिबहिनी र भाइलाई नै ।

हुन त युक्तिको परिवार धेरै पछिसम्म पनि सगोलमै थियो । संयुक्त पविारमा युक्तिसँगै १५ जना सन्तान एकैपटक उस्तै माहोलमा हुर्किए । युक्तिले बिराटनगरकै युरोकिड्स र डिपिएस स्कुलबाट एसएलसीसम्म पढिन् ।

आमाको सहनशिलताबाट प्रेरित युक्ति अब भने आमालाई रिटायर्ड हुन प्रोत्साहन गरिरहेकी छिन् ।

‘हामीले गरेको काम हेर्न कहिलेकाँही आमा उद्योगमा आउनुहुन्छ, उहाँको सन्तुष्टि देखेर भाई र म दुबै पुलकित हुन्छौं’ उनी भन्छिन्, ‘लाग्छ, यहिँकतै बुबा पनि हामीले पछ्याएको उहाँको पाइलालाई हेर्दै हुनुहुन्छ ।’

युक्तिको विवाह व्यापारिक घरानाकै सिद्धार्थ काब्रासँग भइसकेको छ। काब्रा ग्रुपले क्वालिटी ब्राण्डका बिस्कुट,चक्लेटहरु उत्पादन गर्दै आएको छ । भाई पारस र बहिनी न्यान्दाको विवाह हुन बाँकी छ । बहिनीले नेपाल फर्किने योजना हालै नबनाए पनि भाइ पारस आफुसँगै व्यवसायमा लागेको बताउँछिन् युक्ति ।

‘अब दिदीभाई मिलेर बुबाको औद्योगिक विरासतलाई नयाँ उचाईमा पुर्याउनु छ,’ उनी भन्छिन् ।