विराटनगर । संसारबाट लोप हुने लागेको संकटापन्न सूचीमा रहेको एक माछाको प्रजाती सप्तकोशी नदीमा फेला परेको छ ।
अनुसन्धानकर्ताहरुले उक्त प्रजाती नेपालका लागि नयाँ भएको दाबी गरेका छन् ।

क्याटफिस समूहमा पर्ने एम्ब्लिसेप्स अरुणाचलेन्स वैज्ञानिक नाम रहेको उक्त माछालाई विश्व संरक्षण संघ (आयुसिएन) ले संकटापन्नको सूचीमा राखेर तत्काल संरक्षण नगरे लोप हुने चेतावनी दिएको अनुसन्धानकर्ताहरुको भनाइ छ ।

भारतमा मात्र पाइने विश्वास गरिएको अरुणाचलेन्स माछा नेपालमा पनि पाइएको अनुसन्धानकर्ताहरुले जनाए ।

अनुसन्धानकर्ताहरु जसहाङ लिम्बू, दीपक राजवंशी, लक्ष्मण खनाल, रामचन्द्र अधिकारी, सुनिता थापा लगायतले उक्त माछा पत्ता लगाएका हुन् । पाँच नेपाली अनुसन्धानकर्तासहित चिनियाँ अनुसन्धानकर्ताहरु वाङ हुई, जिनक्वान याङ र चेनहोङ् लीको नामबाट ‘जर्नल अफ एप्लाइड इक्थियोलोजी’ नामक अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको विज्ञान पत्रिकाको सन् २०२४, अगष्टमा प्रकाशित लेखमा उल्लेख गरिएको छ ।

अनुसन्धानकर्ता मध्येका एक जसहाङ लिम्बुले भने ‘माछाको सर्वेक्षण गर्ने क्रममा सन् २०१९ देखि २०२३ सम्म पूर्वी नेपालका मुख्य नदीहरुबाट नमुना संकलन गर्‍यौं । त्यहीक्रममा उक्त माछा कोशी ब्यारेज क्षेत्रमा विस्तारै बगिरहेको पानीमा भेटिएको थियो । यसको बाहिरी तथा आणविक बनावटका साथै वंशवृक्षको अध्ययनबाट नेपालको लागि नयाँ र विश्वबाटै लोप हुन लागेको प्रजाति रहेको पुष्टि भएको हो ।’

तमोर र कोशीदेखि पूर्वका स्थायी प्रकृतिका सबैजसो नदीहरुमा कम्तिमा ४५ स्थानबाट सात सयवटा नमुना संकलन गरिएको थियो । त्यसमा एउटा संकटापन्न प्रजाति पनि भेटियो । अनुसन्धानकर्ता रामचन्द्र अधिकारीले भने, ‘त्यसक्रममा २९ वटा प्रजातिको पञ्जीकरण गरिँदा ति मध्ये एक प्रजाती नेपालका लागि नयाँ भएको पाइयो ।’

नेपालका लागि नयाँ भनिएको अर्को प्रजातिको वैज्ञानिक नाम इरेथिस्टोइडिस् सिकुला हो र यो पनि कोशी र मोरङको लोहन्द्रा नदीमा पाइएको थियो । यो प्रजाती नदीको तीव्र गतिमा बग्ने भागमा पाइएको हो । उक्त सिकुला माछालाई पनि आइयुसिएनले ‘तथ्याङ्क अभाव’ भएको सूचीमा राखेको छ । अधिकारीले भने,’ तर यी दुबै माछा कोशी नदीमा प्रसस्त पाइने र स्थानीय व्यवसायीहरुले दोहन गरिरहेको अवस्था रहेको अवस्था छ ।’

अनुसन्धानकर्ता लिम्बुका अनुसार यस्तो दुर्लभ जैविक निधिलाई करेन्ट लगाएर मार्ने र माछा मारी बेच्नेहरु एउटैले चार/पाँच किलोग्रामसम्म बेचेको पाइएको छ ।

धर्तीबाट लोपन्मुखप्रजाति नेपालमा प्रसस्त संख्यामा पाइनु सुखद् पक्ष भए पनि संरक्षणक अभावमा लोपोन्मुख रहेको अनुसन्धानकर्ता अधिकारीले बताए । यसलाई संरक्षण गरेर राष्ट्रिय अर्थतन्त्रसँग जोड्नु पर्ने उल्लेख गर्दै अधिकारीले भने,’यसप्रति चासो दिने जोसुकैले अवलोकन गर्न नेपाल वा भारत नै आउनु पर्ने स्थिती छ । यि प्रजाती अन्य मुलुकमा पाइँदैन ।’

एम्ब्लिसेप्स जातिका तीनप्रजाति मङ्गोइज, अरुणाचलेन्स् र वाइखोमी नेपालमा पाइन्छ । अरुणाचलेन्सलाई पहिला मङगोइज हो भनेर विश्वास गरिएको थियो तर यो खोजले नयाँ हो भन्ने प्रमाणित गरेको छ । लिम्बुले भने, ‘दशक अघि नेपालमा पाइने भनेर उल्लेख गरिएका प्रजातिहरुको पहिचानमा त्रुटि भेटिएकोले अहिले डिएनए बारकोडिङबाट यथार्थता पहिचान गर्ने प्रयास गरिएको छ ।’

नेपालमा पाइने माछाहरु मध्ये यसअघिसम्म तीन प्रजाति अति संकटापन्न र शहर माछा चाँही संकटापन्नको सूचीमा थियो । अब एम्ब्लिसेप्स अरुणाचलेन्स्पनि संकटापन्नको सूचीमा थपिएको खोजकर्ता अधिकारीले बताए । खोजकर्ताको उक्त टोलीले दुई वर्षमा मुलुकको पूर्वी भेगबाट माछाका यी दुई सहित छ वटा प्रजाति नेपालका लागि नयाँ प्रजाति भएको दावी गरेको छ ।

अमेरिकाको अमेजन नदीको रैथाने माछा ‘टेरिगोप्लिक्थिस डिसजन्किटिभस, मोरङको लोहन्द्रामा

यसअघि अनुसन्धानकर्ताहरुको टोलीले मोरङको लोहन्द्रा खोलामा अमेरिकाकको अमेजन नदको रैथाने माछा ‘टेरिगोप्लिक्थिस डिसजन्किटिभस, वैज्ञानिक नाम भएको सकर फिस फेला परेको दाबी गरिएको हो । अनुसन्धानकर्ताहरुका अनुसार हेपाहा र मिचा प्रवृत्तिको यो प्रजातीको माछा पनि नेपालका लागि नयाँ हो ।

अमेरिकाबाट दक्षिणपूर्वका मुलुक बर्मा, थाइल्याण्ड, भियतनाम, भारत, बंगलादेश र श्रीलंका लगायतका मुलुक हुँदै नदीबाट वा व्यापारीमार्फत नेपालमा पनि भित्रिएको हुनसक्ने प्राणीशास्त्रका उपप्राध्यापकसमेत रहेका अनुसन्धानकर्ता अधिकारीको बताउँछन् ।

हेपाह र मिचाहा प्रवृत्तिको यो माछा विदेशमा एक्यारियममा राखिन्छ । एक्यारियमकका लागि बिक्री गर्ने व्यापारीबाट नेपाल भित्रेको वा नदीबाट बग्दै भारतबाट नेपाल आएको हुन सक्ने अनुसन्धानकर्ताहरुको तर्क छ ।

टेरिगोप्लिक्थिस डिसजन्किटिभस वैज्ञानिक नाम रहेको यो माछा नेपालमा पहिलो पटक मोरङको बेलबारी र ग्रामथान र धनपालथान हुँदै बग्ने लोअन्द्रा खोलामा चारवर्ष अघि देखा परेको थियो । नयाँ प्रजातिको माछा भन्ने शंका लागेर त्यही समयदेखि स्थानीय तर चीनको संघाई वसियन विश्व विद्यालयलमा माछामा विद्यावारिधी गर्दै गरेका जसहाङ लिम्बु र दीपक राजवंशी सहित अस्मित सुब्बा र लक्ष्मण खनालले चिनिया अनुसन्धानकर्ताहरु जिनक्वान याङ र चेनहोङ लिको सहयोगमा अनुसन्धान गरेपछि केही समयअघि यसको पुष्टि भएको अधिकारीले बताए ।

यसका बारेमा भर्खरै फिनल्याण्डको जर्नलमा पनि छापिएको छ । अधिकारीले भने, उक्त जनर्लमा टेरिगोप्लिक्थिस डिसजन्किटिभस माछा भएको पुष्टि गर्दै नेपालका लागि यो नयाँ प्रजाती भएको उल्लेख गरिएको अधिकारीले बताए ।

यो माछाको बासस्थान, शारीरिक र आनुवांशिक बनोट तथा आनीबानीको बारेमा अनि नेपालमा पहिलो पटक भेटिएको भन्ने कुरा पुष्टि गर्दै अनुसन्धानकर्ताहरुद्वारा लेखिएको एक लेख बायोइन्भेजन्स् रेकर्डस् भन्ने विज्ञान पत्रिकाको हालैको अंकमा छापिएको छ । क्यूटु नामको उक्त विज्ञान पत्रिकामा उल्लेख भए अनुसार लोहन्द्रा खोलाबाट यस माछाका ४३ वटा नमुना संकलन गरिएको थियो । पूर्वी नेपालका तमोर लगायत प्राय: स्थानीय नदीहरुको ५० स्थानमा अध्ययन गरिएकोमा लोहन्द्राका दुई स्थानमा यो प्रजाति र यही जातको अर्को प्रजाति भने दमकका खोलामा भेटिएको थियो ।

हेर्दा आकर्षक लाग्ने, दुई सय देखि तीन सय ग्राम तौल सम्मका नमुनाहरु संकलित भएका थिए । यो माछाले यहाका रैथाने माछालाई हेप्ने, खानेकुरा खाइदिने, फुल र भुरा खाइदिने गरेको पाइएकाले स्थानीय रैथाने माछा मासिने संभावना रहेको अधिकारीको भनाइ छ । ‘यो माछाले धेरै देशमा विध्वंस मच्चाउँदै प्राकृतिक पारिस्थितिक प्रणालीलाई असन्तुलित पार्दै आएको छ। यो पहिला लजालु हुन्छ, स्थिर बसिराख्छ तर मौका पर्दा रैथाने माछाहरुलाई आक्रमण गर्ने, टोक्ने र बच्चा खाइदिने गर्छ,’ अधिकारीले भने ।

अनुसन्धानकर्ताहरुले सन् २०१९ देखि यो माछाको खोजी गर्दा लोहन्द्रा खोलामा यो स्थापित भइसकेको पाइएको छ । यसको सख्या निरन्तर बढिरहेको पाइएको उनीहरुको भनाइ छ । यो माछा अरु खोला तथा पोखरीमा पुग्यो भने ठुलो क्षति गर्ने उनी बताउँछन् ।

उनका अनुसार यो माछा सुन्दरताकालागि एक्वारियममा राखिने गरिन्छ तर खानाकालागि यो अप्रिय जातको हो ।
यो मिचाहा स्वभाव भएको गैरदेशीय प्रजातिलाई तत्कालै नियन्त्रण गर्नका लागि अनुसन्धानकर्ताहरुले सुझाव दिएका छन् । अनुसन्धान कर्ताहरुले आफ्नो लेखमा उल्लेख गरे अनुसार यसबारे थप अनुसन्धान गरी नियन्त्रण गर्न नीति निर्माण तह नै लाग्नुपर्ने हुन्छ ।

अनियन्त्रित भएमा माछा व्यवसायवाट गुजरा चलाउँदै आएका समुदाय प्रभावित हुने र प्राकृतिक प्रणालीलाई नै चुनौती दिने निश्चित छ । तथ्याङ्कका अनुसार नेपालमा यो टेरिगोप्लिक्थिस डिसजन्किटिभस सहित करिब दुई सय ६० प्रजातिका माछा पाइन्छन् । जसमध्ये १८ प्रजाति ग्रैरदेशीय छन् भने १७ प्रजाति नेपालमा मात्र पाइन्छन् ।