विराटनगर । मोरङ खण्डमा पर्ने पूर्वपश्चिम महेन्द्र राजमार्ग अन्तर्गत चारकोशे जंगलको बीचमा कानेपोखरी नामको सानो ऐलानी बजार छ ।

जंगलको छेउमा मानिसको कान जस्तै आकारको पोखरी छ । त्यही पोखरीका कारण यो ठाउँलाई कानपोखरी भन्ने गरिएको अग्रजहरु बताउँछन् । केही वर्ष पहिलेसम्म यो कानेपोखरीले खिरका कारण प्रसिद्धि कमाएको थियो । त्यसबेला यहाँका तीन दर्जनभन्दा बढी पसलमा दैनिक दुई सय लिटरभन्दा बढी दुधको खिर पाक्थो ।

राजमार्ग हुँदै पूर्वपश्चिम हुइँकिने साना ठूला सवारीका साधन प्राय खिर खानकै लागि कानपोखरीमा रोकिन्थे । यो राजमार्गमा यात्रा गर्ने सवारी र पैदल यात्रु त्यहाँको खिर नाखई हिँड्दैनथे । नखाई हिँड्नेहरु भारतको वनारस पुगेर त्यहाँको पान नचाखी फर्के जस्तै महसुस गर्थे ।

तर पछिल्लो समय कानेपोखरीको खिरको नाम हराउँदै गएको अग्रजहरुको गुनासो छ । एकाध पसलमा खिर पाक्छ । तर त्यो खिरलाई खाजाका रुपमा पाक्ने अन्य परिकारले लगभग विस्थापित नै गरेको छ । विगत साढे पाँच दशकदेखि यहाँ त्यही खिरको व्यापार गर्दै आएकी ७० वर्षीया हेमकुमारी खरेल शेर्पाको गुनासो छ, ‘अब खिरको व्यापारले परिवारको गुजारा धान्न गाह्रो छ ।’

कानेपोखरी गाउँपालिका ७ मा पर्ने यो स्थान सबै चारकोशे जंगल क्षेत्र हो । यहाँ तीन दशक पहिलासम्म हेमकुमारीको पसलमा दैनिक ४०–५० लिटर दुधको खिर पाक्थो । त्यसबेला उनले प्रतिलिटर ५ रुपैयाँमा दुध किनेर प्रति प्लेट ३ रुपैयाँमा खिर विक्री गर्दा प्लेटमा बढीमा डेढ रुपैयाँ नाफा हुन्थो । उनका अनुसार एक लिटर दुधमा त्यसबेला ३ प्लेट खिर पाक्थ्यो।

कोरोना महामारीपछि खरेलको खिरको व्यापार दैनिक १०–१२ लिटर दुधमा झरेको छ । अहिले उनी दुध प्रतिलिटर ८० रुपैयाँमा किनेर खिर प्लेटको १ सय २० रुपैयाँमा विक्री गर्छिन् । त्यसमा उनलाई अहिले प्लेटमा बढीमा २५–३० रुपैयाँ नाफा बस्छ । अहिले उनी खिरसँग चना र आलुको तरकारी पनि दिन्छिन् । पहिला ३ रुपैयाँ प्लेट खिर विक्री गर्दा तरकारी भने दिने गर्दैनथिइन्।

पानी नहालेको शुद्ध एक लिटर दुधमा बढीमा ३ प्लेट खिर हुन्छ । त्यसमा घिउ, सखर, काजु, किसमिस, नरिवल र चिनी मसलाका रुपमा हालेर पकाइन्छ । खरेल भन्छिन्,’शुद्ध दुधमा पाक्ने त्यही मसलाकै कारण यहाँ पाक्ने खिरले ख्याती पाएको हो।’

पूर्वपश्चिम राजमार्गमा पर्ने मोरङको कानेपोखरी खिरको लागि प्रख्यात मानिन्थ्यो । यतिबेला त्यो ख्याति हराउँदै गएको हेमकुमारीको गुनासो छ ।

खरेलका अनुसार कोही त कानेपोखरीलाई खिर पोखरी पनि भन्थे । पूर्वबाट पश्चिम र पश्चिमबाट पूर्व जाने जोकोही कानेपोखरीमा रोकिएर खिर खाएर जान्छन् । अहिले भने त्यो चलन नगण्य मात्रामा छ । ‘फरक यति छ कि पहिला धेरै मानिस खिर खान रोकिन्थे । अहिले एकदमै थोरै । खिरलाई अचेल त मम, थुक्पा, चाउमिन, मासु चिउरा र पिज्जाले विस्थापित गर्दैछ,’ खरेल भन्छिन् ।

यहाँ पाक्ने खिर खाने यात्रुहरुले भारतको सिक्किम, दार्जेलिङ र कालेङपुङसम्मै प्रशंसा गरेको खरेल बताउँछिन् । यतिसम्म कि नेपालीभाषीहरु रहेको भारतका ती क्षेत्रबाट यता आउने मानिसहरु खिर नखाई नजाने खरेल सुनाउँछिन् । शुभ कार्यमा हिँड्नेहरु खिरलाई सगुन नै मान्छन् । राजमार्ग हुँदै जाने बिहेका जन्ती, केटा वा केटी हेर्न जाने धेरै टोलीलाई खरेलले सगुनको रुपमा खिर खुवाइसकेकी छन् ।

कसरी सुरु भयो खिरको चलन, कसरी सुक्यो ?

कानेपोखरीमा २०२२ सालदेखि खिर पाक्न थालेको इतिहास छ । चारकोशे जंगलमा पर्ने कानेपोखरी हुँदै महेन्द्र राजमार्ग निर्माणसँगै यहाँ खिर पाक्न सुरु गरेको स्थानीय ७८ वर्षीय ओमप्रसाद भट्टराईको भनाइ छ । सडक निर्माणका बेला ओहोरदोहोर गर्ने यात्रु, निरीक्षक र सरकारी अधिकारीहरुलाई खाजाको रुपमा खिर खुवाउन थालेपछि नै खिर उपयुक्त मेन्यु बनेको थियो ।

सडक निर्माण भएपछि पूर्वबाट पश्चिम र पश्चिमबाट पूर्व जाने हरेक यात्रुबसका यात्रुको खाजा नै खिर हुन्थो । अग्रजहरुका अनुसार राजमार्ग निर्माणसँगै यहाँ रुखको स्याउला हालेर छाप्रा बनाएर बस्ती बस्न सुरु भयो ।

त्यसबेला यो ठाउँमा ३०–३५ वटा रुखको स्याउलाका छाप्रा मात्रै थिए । र तिनै छाप्राहरुमा यात्रुलाई नियमित रुपमा खाजाको रुपमा खिर पकाइन्थ्यो ।

त्यसबेला रंगेली, लेटाङ, धरान, दमक लगायत ठाउँबाट पैदल हिँड्ने मानिसले कानेपोखरीलाई खिर पोखरी भन्थे र खिर नखाई हिँड्दैनथे । प्रारम्भिक दिनहरुमा यहाँ मानिसको कान आकारको पोखरी थियो । त्यसैले यस ठाउँलाई कानेपोखरी भनिएको इतिहास छ । महेन्द्र राजमार्गमा गाडी गुड्न थालेपछि भने यहाँको खिरको व्यापार ह्वात्तै बढेको थियो ।

खिरको व्यापार ह्वात्तै बढेपछि कुनै समय कानेपोखरीमा दैनिक ५ मन (२ सय लिटर) भन्दा बढी दुधको खिर पाक्थ्यो । अहिले खिरको व्यापार कोरोना महामारीपछि धेरै नै खस्किएको स्थानीय पसलेहरु बताउँछन् । भट्टराईका अनुसार पहिला यहाँका प्राय सबै पसलमा खिर पाक्थो । अहिले ४/५ वटा पसलमा मात्रै खिर पाक्छ । बढीमा दैनिक ५० लिटर दुधको खिर पाक्ने गरेको भट्टराई बताउँछन् ।

कानेपोखरीदेखि दक्षिणमा पर्ने जहदा, भङसावारी र रमाइलोका किसानले कानेपोखरीमा पाक्ने खिरकै लागि गाई भैँसी पाल्थे । त्यसबेला गाडी लगायत सवारीसाधन थिएनन् । साइकल पनि एकाधको घरमा मात्र थियो । भट्टराईले भने त्यसबेला किसानले गाग्री र भारमा दुध बोकेर झिसमिसमै कानेपोखरी पुर्‍याउँथे । उनका अनुसार त्यसबेला पानी नहालेको शुद्ध दुध ३ रुपैयाँ लिटरमा पाइन्थ्यो ।

कानेपोखरी दक्षिण भङसावारीका ७४ वर्षीय जसराज लिम्बुले कानेपोखरीमा आफूले ३ रुपैयाँ प्लेट खिर र २५ पैसा कप चिया खाएको सम्झिए । ‘पहिला ३ रुपैयाँमा एक प्लेट खिर आउँथ्यो । अहिले प्लेटको १ सय २० रुपैयाँ पर्छ,’ लिम्बुले भने, ‘पहिले र अहिलेको खिरको स्वादमा पनि धेरै फरक छ । उसबेला शुद्ध दुधमा पकाएको खिरमा बाक्लो तर हुन्थ्यो र स्वादीलो पनि हुन्थ्यो । अहिले पानी मिसाएको दुधमा पाकेको खिरमा पहिला जस्तो स्वाद नै पाइँदैन ।’

यसै ठाउँकी रुद्रमाया कार्कीले २०२२ सालमा रुखको स्याउलाले घेरेर छाप्रो बनाएर खिर पकाउन थालेकी थिइन् । त्यसबेला उनी दैनिक २० लिटर दुधको खिर बेच्थिन् । अहिले त्यही पसल उनकी छोरी तुलसा कार्कीले चलाएकी छन् । अहिले खिर खासै विक्री नै हुँदैन । ‘आमाले ५ रुपैयाँमा एक लिटर दुध किनेर ३ रुपैयाँ प्लेट खिर बेच्थिन् । अहिले आफू ८० रुपैयाँमा एक लिटर दुध किनेर १ सय रुपैयाँमा एक प्लेट खिर बेच्दैछु ।’ उनी अहिले दैनिक सरदर ५ लिटर दुधको खिर पकाउँछिन् ।

पछिल्लो समय खिरको गुणस्तर पनि छट्दै गरेको व्यापारीहरु स्विकार गर्छन् । हेमकुमारीले भनिन्, ‘२० लिटर दुध तताएर १५ लिटर जतिमा झारेपछि मात्र दुध बाक्लो हुन्छ र चामल हाल्नु पर्ने अवस्था छ । पहिला २०–२० लिटरको दरले दिनको चार पटकसम्म खिर पकाउँथें । अहिले त्यस्तो अवस्था छैन । अहिले दिनभरमा मुस्किलले १०–१२ लिटर दुधको खिर पकाउँछु । बिहानपख खिरको व्यापार बढी हुन्छ ।’

कानेपोखरीको मौलिक परिकारको रुपमा खिरले एउटा पहिचान बनाएको छ । वर्षौंदेखि यहाँको खिर खाँदै आएका पथरीका विकास शिवाकाटीले भने गुणस्तर खस्किँदै जाँदा यहाँको खिरले आफ्नो पहिचान गुमाउँदै गएकोमा चिन्ता व्यक्त गरे । खिरका नियमित पारखी उनी भन्छन्, ‘शुद्ध दुध नपाउनु अनि युवा पुस्ता बजारका जङ्क फुडतर्फ आर्कर्षित हुनु नै कानेपोखरीको खिरको गुणस्तर घट्नुको मुख्य कारण हो ।’

सीमित छाप्राहरु भएको कानेपोखरीमा हाल ७२ वटा पक्की घर बनेका छन् । यहाँ खिरको व्यापार धेरै हुँदा स्थानीय किसानहरुले पनि गोठभरी गाई-भैँसी पाल्ने गर्थे । तर अचेल खिर सुक्दै गएपछि आसपासका जहदा, भङसावारी र रमाइलोका किसानहरुका गोठ रित्तै छन् ।

स्थानीय नरेन्द्र खड्का भन्छन्, ‘यहाँ खिर पाक्न छाडेपछि किसानका गोठमा अहिले गाई र भैँसी देखिँदैनन् । युवाहरु पनि विदेश ओइरिन थालेपछि कानेपोखरीमा दुध विक्री गर्ने किसानका गोठ रित्तै छन् ।’