विराटनगर । कोशी प्रदेशको औधोगिक क्षेत्रमा पछिल्लो समय महिला उद्यमीहरु उत्साही बनेर लागिरहेका छन् । सामान्य किसान परिवारदेखि पुरानो औधोगिक घरानाका महिलाहरुको सक्रियता देखिँदै छ ।

पूर्वी नेपालको उद्योगमा महिलाको आकर्षण बढेको मात्र नभएर १ लाखदेखि ८ अर्बसम्मका उद्योग चलाउँदै आएका उनीहरु सफल महिला उद्यमीको रुपमा पहिचान बनाउन थालेका छन् ।

पुरानो औधोगिक घराना गोल्छा परिवारकी सदस्य युक्ती गोल्छा परिवारको पुरानोमध्येको हुलास वायर उद्योग सात वर्षदेखि सफल रुपमा सञ्चालन गर्दै आएकी छन् । चार अर्बभन्दा बढी लगानी रहेको यो उद्योगसँगै उनले सुनसरीको खनामा सञ्चालन त्यति नै लगानीमा तीन वर्ष पहिला अर्को उद्योग स्थापना गरेर फलामे पाइप, रड, एङगलको उत्पादन गर्दै आएकी छन् ।

युक्तीले सञ्चालन गरेका दुई उद्योगमा करिब ८ अर्बको लगानी छ । ती उद्योगबाट गोल्छाले वार्षिक १० अर्ब रुपैयाँ बराबरको कारोवार गर्दै आएकी छन् । दुई यूनिटमा गरेर १ हजार ३ सय जनाले रोजगारी पाएका छन् ।

मेहनत, साहस र इच्छाशक्ति हुँदा महिलाले पनि पुरुष सरह ठूला उद्योग सञ्चालन गर्न सक्छन् भन्ने उदाहरण युक्ती नै हुन् । तर विद्युत आपूर्तिमा समस्या तथा राज्यको नीतिका कारण अनेक समस्या झेल्नुपरेको उनको अनुभव छ ।’तर राज्यको नीति र अनियमित विद्युत आपूर्तिका कारण उद्योग सञ्चालनमा समस्या छ,’ युक्ती भन्छिन् ।

टिएमटी रड, जिवाई वायरसहित तामा र पित्तलका पाता उत्पादन गर्ने यो उद्योगले वार्षिक सरदर ५ अर्ब मूल्य बराबरको उत्पादन भारत निकासी गर्दै आएको छ । फलाम उद्योगले भोगिरहेको अघोषित लोडसेडिङ र सरकारको नीतिका कारण कच्चा पदार्थमा हुने भन्सार दरबन्दीको उतार चढावले उद्योग सञ्चालनमा समस्या भएको उनको गुनासो छ । उनका अनुसार फलाम उद्योगमा विद्यु्त प्राधिकरणले अहिले पनि दैनिक ४ घण्टा अघोषित लोडसेडिङ गर्दै आएको छ ।

मोरङको विराटचोककी सीता चाराहाङ पनि सफल महिलामा गनिन्छिन् । उनले त्यहाँ करिब डेढ करोडको लगानीमा अल्लोको कपडा उत्पादन गर्ने घरेलु उद्योग सञ्चालन गरेर तीन दर्जन बढीलाई रोजगारी दिएकी छन् ।

शिक्षिका पेसा छाडेर सुरुमा १० लाखको लागतमा अल्लोको कपडा उत्पादन सुरु गरेकी चाराहाङको उद्योगमा लगानी यतिबेला डेढ करोड भन्दा बढी पुगेको छ । उनको उद्योगले वार्षिक सरदर ४५ लाखसम्मको कारोवार गर्दै आएको छ । त्यसबाट खर्च कटाएर वार्षिक सरदर १५ लाख रुपैयाँ आम्दानी हुने गरेको चाराहाङाको भनाइ छ ।

चाराहाङको उद्योगमा काम गर्ने कामदारले मासिक १४ हजारदेखि ७५ हजार रुपैयाँसम्म ज्याला थाप्दै आएका छन् । तर राज्यले अहिलेसम्म अनुदान नदिएको उनको गुनासो छ । ‘राज्यले अहिलेसम्म एक पैसा पनि अनुदान दिएको छैन । उद्योगको सबै लगानी बैंकको ऋण नै हो,’ उनले भनिन् ।

मोरङ व्यापार संघको महिला उद्यम समितिकी निवर्तमान सदस्य समेत रहेकी चाराहाङ राष्ट्रपति, प्रदेश सरकारसहित थुप्रै संघसंस्थाबाट उत्कृष्ट महिला उद्यमीको पुरस्कारबाट सम्मानित पनि भइसकेकी छन् । उनले उद्योग मात्रै सञ्चालन गरेकी छैनन् । उद्योगमा काम गर्ने कर्मचारीलाई उनले निशूल्क प्रशिक्षण पनि दिँदै आएकी छन् । अहिलेसम्म विराटचोक र आसपासका डेढ सयभन्दा बढीलाई कपडा बुन्ने प्रशिक्षण दिएर स्वरोजगार बनाएकी छन् ।

विराटनगर ५ की लक्ष्मी घिमिरे रिद्धिसिद्धि गार्मेन्टकी सञ्चालक हुन् । साता वर्षदेखि महिलाको मात्र बस्त्र उत्पादन गर्ने उनको उद्योगमा १२ जनाले रोजगारी पाएका छन् । ८ लाखको लागतमा सञ्चालन भएको उक्त उद्योग अहिले १५ वटा मेसिनमा पुगेको छ । तर राज्यबाट कुनै हौसला नमिलेको घिमिरे बताउँछिन् ।

त्यसो त कोरोना महामारीको समयमा संकटमा परेको थियो उनको व्यवसाय । उद्योग संगठन मोरङको महिला उद्यमी समितिकी सदस्य समेत रहेकी घिमिरेले भनिन्, ‘सुरुमा तीनवटा मेसिनबाट सुरु भएको उद्योग अहिले १५ वटा मेसिनमा पुगेको छ । लगानीमा राज्यको सहयोग पाउने हो भने ठूलो उद्योग सञ्चालन गरेर रोजगारीमा पनि वृद्धि गर्न सकिन्छ। तर राज्यका कुनै पनि अंगले सहयोग नगर्दा क्षमता भए पनि ठूलो उद्योग सञ्चालन गर्न सकिएको छैन ।’

यस्तै झापाको गौरदह ५ स्कुलचनमा ६ महिलाले १८ हजारको लगानीमा सुरु गरेको नमूना अचार उद्योगको लगानी अहिले ४० लाखभन्दा बढी पुगेको छ । त्यहाँका सकुन्तोला प्याकुरेल, भूमिका खतिवडा, खिमा नेपाल, सिता अर्याल, गंगा चापागाईं र सेवका आचार्यले २०७२ सालमा १८ हजारको पूँजीमा अचार, मस्यौरा र चिप्स उद्योग सुरु गरेका थिए ।

समूहकी अध्यक्ष सकुन्तोलाका अनुसार अहिले उद्योगको लगानी ४० लाख पुगेको छ । उद्योगबाट मासिक न्यूनतम १ लाखभन्दा बढीको अचार मात्रै बिक्री हुँदै आएको छ । ‘सुरुमा घरेलु कार्यालयले उनीहरुलाई अचार बनाउने तालिम दिएको थियो । त्यसैबेला कार्यालयले १ सय ६५ बट्टा अचार दिएको थियो । त्यो अचार बिक्री गरेर १८ हजार रुपैयाँ आयो ।’ सकुन्तोलाले भनिन्, ‘त्यही रकमबाट अचार उद्योग सुरु गर्दा अहिलेको अवस्थामा आएको हो । सुरुमा आफ्नो गोजीबाटै जनही २० हजार र दोस्रो चरणमा जनही ८० हजार हाल्यौं ।’ उनका अनुसार लगानीसँगै कारोवार पनि बढ्दै गयो । अहिले उद्योगमा नियमित २५ जनाले रोजगारी पाएका छन् ।

उद्योगबाट उत्पादन हुने अचार पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मै पुगेको छ । ठूला डिपार्टमेन्टमा यहाँको अचार बिक्री हुन्छ । तर उद्योगले बजारीकरण गर्न नसक्दा लक्ष्य अनुसारको उत्पादन गर्न नसकिएको उनी बताउँछिन् ।

उनका अनुसार हाल वार्षिक १५ लाखको अचार बिक्री हुँदै आएको छ । त्यसमा खर्च कटाएर ३ लाख जति बचत हुने गरेको छ । यहाँको अचारको माग अमेरिकाबाट पनि हुने गरेको सकुन्तोला बताउँछिन् । उनीहरु उद्योगमा अकवरे, तामा, कागती र मेथीको अचार तयार पार्छन् । ‘अब यहाँको उत्पादन आइडिया स्टुडियोले अनलाईन मार्फत बजारी करण गर्ने तयारी गर्दैछ ।’

यो महिला समूहसहितका त्यहाँका अन्य महिलाले नमूना सहकारी संस्था नै खोलेर सामूहिक कृषि कर्म पनि गर्दै आएका छन् ।

‘पैसा-पैसा मिसाएर मात्र सहकारी हुँदैन । हामीले जमिन जमिन मिसाएर सहकारी चलाएका छौं,’ सकुन्तोलाले भनिन् । उनका अनुसार यहाँका ७९ परिवारका महिलाले ८० बिघा जमिन मिसाएर सहकारीका नाममा कृषिकर्म सहित होमस्टे पनि सञ्चालन गरिरहेका छन् । यससँगै उनीहरुले माछा पालन, होमस्टे, धान खेतीसहित मकैको बिउ पनि उत्पादन गर्दै आएका छन् । यसमा आबद्ध सबै महिलाको परिवार यसै उद्यमबाटै गजबले चल्दै आएको सकुन्तोला बताउँछिन् । तर राज्यको सहयोग हुँदा अझै धेरै गर्नसक्ने उनीहरुको विश्वास छ ।

मोरङ केराबारीकी विना सुब्बा लिम्बु महिला उद्यमको क्षेत्रमा अर्को साहसी उदाहरण हुन् । उनी एक्लैले होमस्टेसहित २४ रोपनी जमिनमा कृषि फर्म र २० हेक्टर जमिनमा चिया खेती गरेकी छन् । जहाँ उनले स्थानीय २५ जनालाई नियमित रोजगारी दिएकी छन् । त्यसवाहेक विनाले परिवारबाट अपहेलित भएका स्थानीय चार जना बालबालिकालाई आफूसँगै राखेर पढाउने र भरणपोषण पनि गर्दै आएकी छन् ।

होमस्टेसहित आफ्नो कृषि फर्ममा अहिलेसम्म करिब २० करोडको लागनी छ । होमस्टे र कृषि फर्ममा काम गर्ने २२ जनालाई एक छाक खाना सहित मासिक सरदर अढाइ लाख तलब पनि दिँदै आएको विना बताउँछिन् ।

उर्लाबारी ७ की नरमाया दंगालले पनि हस्तकला उद्योग सञ्चालन गरेर १५ जनालाई रोजगारी दिएकी छन् । ३ सय रुपैयाँको लागनीबाट सुरु गरेको उनको हस्तकला उद्योगमा अहिले १२ लाख लगानी पुगेको छ । सिजनमा महिनामा ४ लाखसम्मको हस्तकला सामग्रीको बिक्री हुँदै आएको उनको भनाइ छ । विद्यालयको स्वेटर, सिरुको ढाकी, कोलाको थुम्काबाट रेशा निकालेर कपडा र माला लगायतका हस्त सामग्री उनको उद्योगबाट उत्पादन हुन्छ ।

हस्तकला सामग्री उत्पादनका लागि उनले अहिलेसम्म स्थानीय ३ सयभन्दा बढी महिलालाई तालीम पनि दिएकी छन् । उनले भनिन्, ‘स्थानीयलाई सिकाउँदै उनीहरुलाई नै मजदुरी दिएर उद्योग सञ्चालन गर्दै आएकी छु ।’ यसवापत उनलाई उत्कृष्ट हस्तकला उद्यामीका नाममा प्रदेश सरकार, घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालय र उर्लाबारी नगरपालिकाले सम्मान पनि गरेका छन् ।

मोरङ, सुनसरी र झापाको औधोगिक क्षेत्रमा पुरुष सरह दर्जनौं सफल महिला उद्यमी बन्न थालेका छन् । उनीहरुले ठूलोदेखि साना लगानीमा उद्योग सञ्चालन गरेर सयौंलाई रोजगारीसमेत दिएर आफ्नो परिवार चलाएका छन् ।

मोरङ उद्योग व्यापार संघका कार्यकारी निर्देशक कृष्ण रेग्मीका अनुसार संघ, उद्योग संगठन, नेपाल उद्योगा परिसंघ र नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघमा बेग्लाबेग्लै महिला उद्यमी समिति छन् । ती सबै समितिमा सयौं महिला उद्यमी आबद्ध छन् । उनका अनुसार यहाँका उद्यमी महिलाहरुले लाखदेखि अर्बसम्मको लगानीमा उद्योग सञ्चालन गरेर सयौंलाई रोजगारी दिँदैआएका छन्।