बिराटनगर । फागुन मध्यतिर बिराटनगरको मौसमले ‘समर’को झल्को दिन थालिसकेको थियो । तराईका लागि यो निकै उपयुक्त मौसिम हो- न जाडो, न गर्मी ।
यही न्यानो र शितल मौसमको बिहानीपख बिराटनगर-इटहरीको फराकिलो रोडमा कुद्दै थियौं हामी । यो रोड औद्योगिक करिडोरजस्तै लाग्छ । कति धेरै उद्योग ।
सडकको दायाँबायाँ नियाल्दै जाँदा उद्योगका बोर्डहरु फुत्तफुत्त जान्थे । निर्माण सामग्रीदेखि खाद्य उत्पादन कम्पनीसम्म ।
दुहवी नगरपालिका ८, सोनापुरको यही रोडमा छ, अरिहन्त जुट मल्टी-फाइब्रर्स । हाम्रो गन्तव्य यही हो । जहाँबाट हामी नेपालको जुट उद्योगको उत्खनन् गर्न चाहन्थ्यौं ।
पूर्वबाट न्यायो घाम अलिमाथि आइसक्दा बिहानीको सिफ्टमा काम गर्ने धेरै मजदुर कारखानभित्र पसिसकेका थिए । काँधमा गम्छा बेरेका केही कामदार भने हातमा टिफिन बोकेर गेट छिर्दै थिए । भित्र कारखाना चलिरहेको थियो । बाहिर ट्रकबाट पटुवा झरिरहेका थिए ।
११ विगाह क्षेत्रफलमा रहेको उद्योग विशाल छ । ३० वर्षअघि स्थापना भएको यो विशाल उद्योगभित्र ४ हजारभन्दा धेरैले रोजगारी पाएका छन् ।
त्यसैले त सरकारले यस उद्योगलाई सबैभन्दा धेरै रोजगारी दिएको भनेर सम्मान पनि गरेको थियो ।
प्रदेश १ घुम्दै गर्दा नछुटाई बुझ्नु पर्ने व्यवसाय जुट उद्योग पनि हो । जुन क्षेत्र कुनैबेला जुट उद्योगको ‘हब’ थियो । बिराटनगर जुट मिलबाट शुरु भएको जुट उद्योग एक दर्जनसम्म पुगेका थिए । जुनअहिले ६ वटामा खुम्चिएका छन् । र, जुटको उद्योग बिराटनगरबाट देशका अन्य क्षेत्रमा अहिलेसम्म पनि फैलिन सकेको छैन ।
‘नेपालकै पहिलो व्यवसायको रुपमा शुरु भएको जुट उद्योगको वर्तमान अवस्था के छ त ?,’ अरिहन्त मल्टिफाइबर्स घुम्नुको हाम्रो मुख्य उद्देश्य यही थियो ।
जुट उद्योगबारे बुझ्न सबैभन्दा उपयुक्त ठाउँ यो बाहेक अरु के हुनसक्छ र ?
सय वर्षअघि बिराटनगरमा जुटको खेती शुरु गरेका रामलाल गोल्छाले बिराटनगर जुट मिल, रघुपति जुट मिल्स र अरिहन्त मल्टी-फाइवर्स स्थापना गरेका थिए ।
सय वर्षअघि हजुरबाबुले शुरु गरेको जुट उद्योगको लिगेसी धानिरहेका छन्, नाती राजकुमार गोल्छा । उनले आज गोल्छा परिवारले आफैं शुरु गरेको अरिहन्त र सरकारले निजीकरण गरेको रघुपति जुट मिल्स सञ्चालन गरिरहेका छन् । दुखका साथ भन्नुपर्छ नेपालको औद्योगिक क्रान्तिको शुरुवात गरेको पहिलो उद्योग बिराटनगर जुट मिल भने बन्द भइसकेको छ ।
राजकुमार गोल्छासँग नेपालको जुट उद्योगबारे गफ गर्नुअघि आउनुस् एकैछिन अरिहन्त मल्टी-फाइवर्सभित्र घुमौं ।
अरिहन्त मल्टी-फाइवर्सका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) गोविन्दकुमार बजगाईं कार्यलयमै थिए । उद्योग शुरुवात हुँदै गर्दा म्याजनेजमेन्ट ट्रेनीको रुपमा बजगाईं प्रवेश गरेका थिए । ३० वर्षको अवधिमा ४ हजार कामदार भएको उद्योगको सीईओ भएका छन् ।
यो उद्योग शुरु हुँदै गर्दा यस क्षेत्रमा बस्ती थिएन ।
‘हामी माथि चोकबाट हिँड्दै आउनुपर्थ्यो,’ बजगाईंले त्योबेला सम्झदै भने, ‘वरिपरी जंगल थियो । चिया खान पनि डेढ किलोमिटरपर जानुपर्थ्यो ।’
अलिकति तल भने बाबा विस्कुट, पशुपति विस्कुट, क्वालिटी विस्कुट, महालक्ष्मी मैदा, प्रगति टेक्सटाइलजस्ता उद्योग स्थापना भइसकेका थिए ।
वरिपरी वस्ती नुहँदा उद्योग सञ्चालन गर्न आवश्यक कर्मचारीको पनि आभाव हुँदोरहेछ ।
अरिहन्तका लागि पनि मजदुरको अभाव भयो । सिमरामा हुलास स्टिल थियो । त्यहाका केही कर्मचारी कलकत्ताको जुट उद्योगमा तीन महिने तालिम दिएर अरिहन्तमा ल्याइयो ।
यता बिराटनगर जुट मिल र रघुपति जुट मिल्स बन्द थिए । त्यहाँ काम गरेको केही अनुभवीलाई खोजेर ल्याए ।
‘अहिले यस उद्योगमा ४६ जिल्लाका ४ हजार कर्मचारी छन्,’ बजगाईंले भने, ‘प्राविधि र इमर्जन्सीमा काम गर्ने ५ सय जनालाई यही आवासको व्यवस्था छ ।’
उद्योगको आगमनसँगै यस क्षेत्रमा बस्ती बाक्लिदै गयो । अहिले त ठूलो सहर भइसकेको छ ।
६० प्रतिशत कामदार मोरङ, सुनसरीका छन् । यस क्षेत्रमा उद्योग सञ्चालनमा आएपछि स्थानीयको जीवनस्तर नै माथि उठेको बजगाईं बताउँछन् ।
उद्योग तीन सिफ्टमा २४सै घण्टा चल्छ । विहानको सिफ्टमा झन्डै १७ सय जना काम गर्छन् । दिउँसो १३ सय र बेलुकाको सिफ्टमा हजारको हाराहारीमा मजदुर खटिन्छन् ।
उद्योग प्रांगढमा बाहिरबाट ल्याइएका ठुल्ठुला पटुवाका खात थिए । कति ट्याक्टरमा ल्याइएका थिए भने कति ट्रकमा ।
शुरुमा किसानले पठाएको पटुवालाई अलग-अलग छुट्याउने काम हुँदोरहेछ । पटुवा सनपाटबाट बनाइन्छ । किसानले खेतमा जुट लगाउँछन् । जसलाई सनपाट भनिन्छ ।
कारखानामा विभिन्न्न गुणस्तरको पटुवा आउँछ । त्यसलाई गुणस्तरका आधारमा छुटयाउने काम हुन्छ । बेलमा आएको छ भने बेलमा राखिन्छ । लुजमा आएको छ भने त्यसलाई छुट्याइन्छ ।
कारखानाको भित्रबाट आवश्यकताअनुसार गुणस्तर मिलाइएको पटुवाको माग हुन्छ । त्यसअनुसार भित्र पठाइन्छ ।
हामी पनि पटुवाको यही जानकारी लिँदै कारखानाभित्र छिर्यौं । कारखाना विशाल छ । पटुवालाई कटिङ गर्नेदेखि बोरा सिलाएर निकाल्नेसम्मका मेसिनहरु चलिरहेका छन् ।
हरेक मेसिनका कामदारहरु आफ्नो काम गरिरहेका छन् । पटुवालाई कटिङ गरेर मिलाएपछि स्प्रेडर मेसिनमा फिट गरिन्छ ।
‘यो भनेको कपालमा काइयो लगाएजस्तै हो,’ बजगाईं मेसिन देखाउँदै भन्छन्, ‘त्यसमा जुट म्याचिङ वेयल लगाइन्छ ।’
त्यसलाई रोला बनाइन्छ । यो १०५ किलोको हुन्छ । त्यसको गुणस्तरको आधारमा पाइल गरेर राखिन्छ । त्यसलाई राम्ररी छोपेर राखिन्छ जसले गर्दा पटुवा नरम हुन्छ ।
त्यो मेसिनमा हाल्न योग्य हुन्छ । काँचो माटोलाई विभिन्न भाँडो बनाउन सकिन्छ भनेजस्तै मेसिनमा हाल्नयोग्य पटुवालाई आवश्यकताअनुसार विभिन्न मेसिनमा लगिन्छ । त्यसबाट धागो बनाइन्छ ।
स्पिनिङ मिलले धागो बनाउने काम गर्छ । धागोलाई के बनाउने हो, त्यसअनुसार रोल गर्ने वा प्रयोगमा लगिन्छ । त्यो धागोको जुटको कपडा बन्छ वा सुत्ली पनि बनाइन्छ । धागोबाट बोरा, ह्यासिन, टि ब्याग आवश्यकताअनुसार बनाइन्छ ।
अरिहन्त मल्टी-फाइवर्स दैनिक ३० टन उत्पादन क्षमताबाट शुरु भएको थियो । आज यसको क्षमता दैनिक ८० टन पुगेको छ । यसमध्ये ६५ देखि ७० टन उत्पादन भइरहेको सञ्चालक राजकुमार गोल्छाले बताए ।
रघुपति जुट मिल्सको उत्पादन क्षमता दैनिक ५५ टन छ । यसले हाल करिब ४५ टनको दैनिक उत्पादन गरिरहेको छ । २२ विगाह जमिन रहेको रघुपति जुट मिल्समा ३ हजारले काम गर्छन् । यसमा पनि केही कर्मचारीका लागि आवासीय व्यवस्था छ ।
दुबै उद्योगले साढे सात हजार रोजगारी दिएको छ । दुवै उद्योगबाट वार्षिक साढे चारदेखि ५ अर्बको निर्यात भइरहेको गोल्छाले जानकारी दिए । अरिहन्तबाट ३ अर्ब रुपैयाँको निर्यात भइरहेको छ भने रघुपतिले १ अर्ब ७५ करोड रुपैयाँजति निर्यात गर्छ ।
आन्तरिक बजार जम्मा लगभग ५ प्रतिशतमात्रै खत हुन्छ भने अरु सबै भारत निर्यात हुन्छ ।
नेपालमा खाद्यान्न र चिनीमा अनिवार्य गर्ने हो भने ४० प्रतिशत खपन नेपालमै हुने उनी बताउँछन् । त्यो भए भने यहाँको बजार २ अर्बको बजार हुनेछ ।
जुट उद्योग बिराटनगरमा मात्र छ । जुट खेती हुने प्रदेश १ मा मात्रै हो । जुटको खेती यहाँ करिब ७० हजार मेट्रिक टनभन्दा बढी खेती यहाँ भइरहेको थियो । पछि जुट विकास संस्था बन्द भएर स्वात्तै घट्यो । अहिले १५ देखि २० हजार मेट्रिक टनमात्रै खेती भइरहेको छ ।
यसबाट बोरा, यार्न, हेसियन, सुन्ली बन्छ । हजुरबुबादेखिको ७५ वर्ष पूरानो उद्योग सञ्चालन गर्न पाउँदा खुसी लागेको राजकुमार बताउँछन् ।
‘अन्य उद्योगको तुलनामा मैले धेरै कमाएको त छैन,’ राजकुमार भन्छन्, ‘तर पनि रोजगारी भने अरुले भन्दा धेरै दिएको छु । जसले मलाई खुसी दिन्छ ।’
कारखानको अर्को साइडमा नयाँ प्लान्टका लागि निर्माणको काम भइरहेको छ ।
बोरा, ह्यासन उत्पादन गरिरहेको उद्योगले नयाँ प्रोडक्ट ल्याउँदै छ । यो खासगरी सपिङ व्यागको कन्सेप्टमा काम गर्न लागिएको सीईओ बजगाईंले बताए ।
जस्तो कि, अहिले सपिङ व्याग, ज्वलेरी सपमा प्रयोग हुने व्याग, वाइन राख्ने व्याग, विभिन्न सामान राख्ने भाँडाहरु जुटबाट बनाउन लागिएको छ । जुन प्लाष्टिकभन्दा वातावरणमैत्री छन् ।
अहिले पनि नेपालका कतिपय उद्योगले भारतबाट यस्ता वस्तु आयात गर्छन् । ति उद्योग र ग्राहकको लागि यी उत्पादन ल्याउन लागेको उनले जानकारी गराए ।
शुरुमा ३२ वटा लुम (तान) लगाउनको लागि प्लान्ट आउँदै छ ।
‘अबको दुई महिनामा हामीले यो सञ्चालनमा ल्याउँछौं,’ बजगाईंले भने, ‘नेपालमा यस किसिमका जुटका साना व्याग बनेका छैनन् । नेपालमा पहिलो पटक हो ।’
नयाँ प्लान्ट स्थापनाको लागि झन्डै २० करोड रुपैयाँ लगानी लाग्ने उनले बताए ।
रामलाल गोल्छाले शुरु गरेको जुट खेती
१०० वर्षभन्दा अघि रामलाल गोल्छा भारतबाट नेपाल छिर्दा बिराटनगरमा भर्खर वस्ती बस्दै थियो ।
त्यो बेला मोरङ, सुनसरीतिर जुटको खेती फस्टाएको थियो । रामलालले पनि आफ्नो जीविका चलाउन जुट खेती गर्नथाले ।
‘हजुरबुबाले जुट उत्पादन गरेर भारत निर्यात गर्नुहुन्थ्यो,’ २०४० सालमा बितेका आफ्ना हजुरबुका रामलालको व्यवसायबारे राजकुमारले भने, ‘उहाँले एकपटकमा ७५ हजार टनसम्म उत्पादन गर्नुभयो ।’
जुटको खेती लगाइरहेका रामलालले पछि ‘जुट प्रेस’ स्थापना गरे । जुट प्रेस भनेको एउटा मेसिन थियो, जसले ठूलो आकारमा रहेको जुटलाई प्रेसर थिएर सानो बन्डल बनाउने काम गर्थ्यो ।
अहिले हुलास मोटर्सको कारखाना रहेको रानीमा उक्त प्रेस राखिएको थियो ।
मुलुकमा राणा शासन थियो । कुनै पनि उद्योग व्यवसाय गर्न राणाको अनुमति लिनुपर्थ्यो । राणाको बोलीनै लाइसेन्स थियो ।
जुद्ध शमशेर विराटनगर घुम्न गएको बेला रामलालले बिराटनगरमा जुट मिल सञ्चालन गर्न भनेर अनुरोध गरे । रामलालको आइडियालाई उपयुक्त मान्दै जुद्ध शमशेरले ८५ वर्षअघि अनुमति दिए । र, जन्मियो ‘बिराटनगर जुट मिल’ ।
‘हजुरबुबासँग उद्योगमा हाल्ने पैसा थिएन,’ राजकुमार स्मरण गर्दै भन्छन्, ‘उहाँले अर्को एकजना पार्टनर ल्याउनु भएको थियो ।’
बिराटनगरका अरु केही व्यक्तिले सानो सानो रकम पनि त्यसमा लगाएका थिए ।
यो नेपालको पहिलो उद्योग थियो । बिराटनगर जुट मिल सञ्चालनमा आएपछि त्यस क्षेत्रमा अन्य उद्योग थपिए । जस्तो कि जुद्ध म्याच फ्याक्ट्री, केही कपडा उद्योग पनि आए ।
राजनीतिक कारणले बिराटनगर जुटमिल बन्द हुने, चल्ने भइरह्यो । पछिल्लो २० वर्षदेखि यो उद्योग बन्द छ । बिराटनगर जुटमिलमा गोल्छा परिवारको पनि २ प्रतिशतभन्दा कम सेयर थियो ।
‘त्यो बेला एलसी खोल्ने व्यवस्था थिएन,’ राजकुमार भन्छन्, ‘भारतबाट सामान ल्याउने काम हजुरबुबाले नै गर्नुहुन्थ्यो ।’
समान तेस्रो मुलुकसम्म निर्यात हुन्थ्यो ।
त्यसपछि विराटनगरमा नयाँ-नयाँ उद्योग सञ्चलनमा आउन थाले । जस्तो कि, जुद्ध म्याच उद्योग, अशोक टेक्सटाइल, केही वर्कशप पनि थपिए । बिराटनगरमा बाटो बनिसकेको थिएन । एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा पुन्न गाह्रो थियो । काठमाडौं पनि हिँडेर जानुपर्थ्यो ।
विराटनगर जुट मिल स्थापना भएको १० वर्षपछि रामलालकै आग्रहमा अर्को जुट मिल स्थापना भयो, श्री रघुपति जुट मिल्स । रघुपति जुट मिल्स बिराटनगरको १०औं उद्योग थियो ।
बिराटनगरमा १० वर्षमा १० वटा उद्योग स्थापना भएको राजकुमार बताउँछन् ।
यो उद्योग पहिला गोल्छा परिवारले नै चलाइरहेको थियो । पछि सरकारले जिम्मा लियो । सरकारले लिएपछि राम्रोसँग चल्न सकेन । बन्द नै भयो ।
सरकारी संस्थानहरु राम्रोसँग नचलेपछि २०४८ पछि राज्यले निजीकरणको नीति थियो । त्यसैक्रममा रघुपति जुट मिल्सलाई पनि निजीकरण गर्ने निर्णय सरकारले गर्यो ।
रघुपति मिलमा रामलाल गोल्छाको पसिना र लगानी थियो । त्यो त्यही नाताले पनि गोल्छा परिवारले आफूले पाउनु पर्ने भन्दै निजीकरण प्रक्रियामा भाग लियो ।
‘हजुरबुबाको लगानी छ भनेर हामीले बिड गरेका थियौं,’ राजकुमार भन्छन्, ‘त्योबेला ९ करोडमा सरकारको ६० प्रतिशत सेयर लिएका थियौं ।’
राजकुमार गोल्छा आज पनि यो उद्योग चलाइरहेका छन् । नेपालमा ७५ वर्षदेखि निरन्तर चलिरहेको उद्योग हो यो ।
हजुरबुबाले शुरु गरेको जुट उद्योगमा उनका बुबाले पनि निरन्तरता दिए । तेस्रो पुस्तामा आउँदा गोल्छा परिवारमा धेरै सदस्या ट्रेडिङदेखि विभिन्न व्यवसायमा लागिरहेको बेला राजकुमार भने जुट उद्योगमै रमाइरहेका छन् ।
‘हजुरबुबा र बुबाले लगाएको उद्योगलाई निरन्तरता दिनुपर्छ भन्ने मलाई लागेको थियो,’ राजकुमार भन्छन् ।
बिराटनगर जुट मिल र रघुपति जुट उद्योगको अनुभवबाट खारिएको गोल्छा परिवारले पछि अरिहन्त मल्टिफाइवर्स उद्योग स्थापना गर्यो । जुन उद्योग नेपालमा सबैभन्दा धेरै रोजगारी दिने भनेर चिनिन्छ ।
आज राजकुमारले रघुपति र अरिहन्त उद्योग चलाइरहेका छन् ।
जुट उद्योग किन बन्द भए ?
जुट खेती र जुट उद्योग सञ्चालन भएको मुख्य क्षेत्र प्रदेश १ हो । यस क्षेत्रमा कुनै बेला ११ वटा जुट उद्योग सञ्चालनमा थिए । यी उद्योगमध्ये अहिले ६ वटामात्र सञ्चालनमा छन् । ती पनि पूर्णरुपमा सञ्चालन हुन सकेका छैनन् ।
रघुपति र अरिहन्ट जुट उद्योगबाहेक अरुले त्यत्तिधेरै उत्पादन गर्न सकेका छैनन् । नेपालमा नपोसाएर जुट उद्योग बन्द हुनुपरेको राजकुमारको भनाइ छ । भारत र बंगलादेशमा जसरी सरकारले जुट उद्योगलाई सहयोग गरेको त्यसरी नेपाल सरकारले सोच्न पनि सकेको छैन ।
जुट उद्योगमा दुई छिमेकी देशहरु भारत र बंगलादेशमा धेरै विकास भएको छ । ती देशका सरकारहरुले जुट उद्योगको लागि विशेष सुविधा र सहुलियत दिइरहेको राजकुमार बताउँछन् ।
भारतमा जुट कमिसनर भनेर सरकारी निकाय नै खडा गरेको छ । भारत सरकारले खाद्य उद्योगको लागि जुटको बोरा अनिवार्य गरेको छ ।
बंगलादेशमा पनि त्यस्तै सहयोग सरकारबाट छ । बंगलादेशमा जुटको प्रयोग अनिवार्य प्रयोग गर्नुपर्छ भने निर्यात गर्नेलाई १२ देखि २० प्रतिशतसम्म नगद सहुलियत दिएको छ ।
नेपालमा जुटको खेती राम्रो छैन । अधिकांस जुट भारतबाटै ल्याउनु पर्छ । नेपालका उद्योगले प्रयोग गर्ने जुटमध्ये करिब २५-३० प्रतिशत नेपालमै उत्पादन हुन्छ । केही बंगलादेशबाट पनि आउँछ ।
अर्को कुरा नेपालमा जुट उद्योगहरु समयअनुसार चल्न नसकेको राजकुमारको भनाइ छ ।
समयअनुसार उद्योगको अपग्रेड, नयाँ प्रविधिको प्रयोग, कामदारको सुरक्षालगायतका विषयमा उद्योग परिवर्तन हुनसक्दा टिक्न सकेनन् ।
‘जुट उद्योग सबैभन्दा मजदुर लाग्ने उद्योग हो,’ राजकुमार भन्छन्, ‘यहाँ २५ देखि ३० प्रतिशत खर्च कर्मचारीको तलबमा जान्छ ।’
नेपाला जुट उद्योगको विस्तार गर्ने हो भने नेपाल सरकारले खाद्य उद्योगको प्याकेजिङमा जुटलाई अनिवार्य गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । अहिले जुटले प्लाष्टिकसँग प्रतिस्पर्धा गर्नु परेको छ।
एकपटक किन्दा प्लाष्टिक धेरै परे पनि दीर्घकालीन सोच्ने हो भने जुट सस्तो र वातावरणमैत्री हुने उनको तर्क छ ।
‘जुटको बोरा एकपटक किनेपछि कैयन पटक पुनः प्रयोग गर्न सकिन्छ,’ उनी भन्छन् ।
यसलाई चाहिने कच्चा पदार्थ भनेको सनपाट हो । अहिले सनपाटको उत्पादन खासै छैन । सरकारले जुट मिल सञ्चालन गर्दै गर्दा जुट विकास संस्था थियो ।
उक्त संस्था हुँदा मुलुकमा जुट खेती राम्रोसँग फस्टाएको थियो । पछि जुट विकास संस्थालाई बन्द भयो । उक्त संस्था बन्द भएसँग जुट खेती पनि निरन्तर खस्किदै गयो ।
‘जुट सबैभन्दा नाफायुक्त खेती हो,’ राजकुमार भन्छन्, ‘सरकारले ध्यान दिने हो भने फेरि राम्रो उत्पादन हुन सक्छ ।’
प्रतिक्रिया