राष्ट्र बैंकका २०० जनाभन्दा धेरै कर्मचारी ‘भेडा’ जस्ता !

काठमाडौं । देशमा भएको सबैभन्दा बलियो र पारदर्शी निकाय नेपाल राष्ट्र बैंकमै २०० जनाभन्दा धेरै कर्मचारीहरु ‘भेडा’ जस्ता अर्थात् कामै नलाग्ने, बुद्धु रहेको रिपोर्ट सार्वजनिक भएको छ ।

राष्ट्र बैंकको मानव संशाधन व्यवस्थापन विभागले केही दिनअघि सार्वजनिक गरेको ‘नेपाल राष्ट्र बैंकमा मानव संशाधन व्यवस्थापन अभ्यास’ सम्बन्धी अध्ययन प्रतिवेदनअनुसार राष्ट्र बैंकमा कार्यरत २० प्रतिशतभन्दा धेरै कर्मचारी ब्ल्याक सीप (कालो भेडा) अर्थात् काम नलाग्ने रहेको उल्लेख छ । राष्ट्र बैंकमा कूल १०८२ जना कर्मचारी कार्यरत छन् ।

अध्ययनका क्रममा विभागीय प्रमुखहरुलाई ‘तपाईंको विभागमा ब्ल्याक सीप (खराब तथा कामै नलाग्ने) कर्मचारीहरु छन् ?’ भनेर सोधिएको प्रश्नमा ५७.९ प्रतिशतले ‘छन्’ भन्ने जवाफ दिए भने ४२.१ प्रतिशत विभागीय प्रमुखले ‘छैनन्’ भन्ने जवाफ दिएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

राष्ट्र बैंकमा १८ विभाग छन् । जसको नेतृत्व विशिष्ट अधिकृत अर्थात् कार्यकारी निर्देशकले गर्छन् । कार्यकारी निर्देशक पद राष्ट्र बैंकको कर्मचारी तहमा सबैभन्दा उच्च तहको पद हो । त्यहाँभन्दा माथिरहेको दुई डेपुटी गभर्नर र गभर्नर राजनीतिक नियुक्ति हो ।

कार्यकारी निर्देशकहरुमध्ये ९० प्रतिशतले आफ्नो विभागमा कार्यरत २० प्रतिशत कर्मचारी कामै नलाग्न, अल्छि, बुद्धु बताएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

१० प्रतिशत विभागिय प्रमुखले आफ्नो विभागका ४१ देखि ६० प्रतिशत कर्मचारी ब्ल्याक सीप अर्थात् कामै नलाग्ने भएको जवाफ दिएका छन् ।

‘कूल कर्मचारीमध्ये केही कर्मचारी राष्ट्र बैंकको जागिरमा योग्य छैनन् । परामर्श, तालिम, प्रेरणा दिँदै उनीहरुलाई सुहाउने अर्को जागिरमा पठाउनुपर्ने देखिन्छ,’ प्रतिवेदनको निष्कर्षमा भनिएको छ ।

कस्तालाई भनिन्छ ब्ल्याक सीप कर्मचारी ?

यदि कुनै काममा कर्मचारीहरुको समूह सबै मिहेनती र समर्पित छन् तर, त्यही समूहमा अल्पसंख्यक वा एक/दुई जना कर्मचारी अल्छी र उत्प्रेरणहीन छन् भने त्यस्ता कर्मचारीलाई समूहको कालो भेडा भन्ने गरिन्छ । कालो भेडा भन्ने शब्द विद्रोही वा अपमानजनक व्यक्तिका सन्दर्भमा पनि प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ ।

किन क्षमतावान कर्मचारी चाहिन्छ ?

देशको अर्थतन्त्रलाई कता लैजाने भन्ने कुरा केन्द्रीय बैंकले लिने नीतिमा पनि निर्भर रहन्छ । मौद्रिक नीति तयारी गरी कार्यान्वयन गर्ने जिम्मेवारी पाएको केन्द्रिय बैंक सरकारको आर्थिक सल्लाहकार पनि हो ।

बैंक तथा वित्त कम्पनीहरुको लाइसेन्स दिने र नियमन तथा सुपरिवेक्षण गर्ने काम पनि केन्द्रिय बैंकले नै गर्छ । साथै, राम्रो सेवा सुविधा हुने भएकाले केन्द्रिय बैंक ट्यालेन्टहरुको रोजाइमा पर्छ । केन्द्रिय बैंकमा कार्यरत कर्मचारीहरु क्षमतावान र दूरदर्शी भएनन् भने मुलुकले त्यसको ठूलो मूल्य चुकाउनु पर्ने हुन्छ ।

१४ जना पीएचडी र ६६० जना डिग्री गरेका कर्मचारी

नेपालमा भएका संस्थाहरुमध्ये सबैभन्दा बढी प्रोफेसनल राष्ट्र बैंकलाई मानिन्छ । राष्ट्र बैंकमा काविल कर्मचारीहरु पनि छन्। यद्यपि अझै पनि राष्ट्र बैंकमा कार्यरत कर्मचारीमध्ये ५.८ प्रतिशत कर्मचारी एसएलसीरअन्डर एसएलसी छन् ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले हालै गरेको एक सर्भेक्षणमा जम्मा १.४ प्रतिशत अर्थात् १४ जना कर्मचारीले मात्रै विद्यावारिधी गरेका छन् । ६०.८ प्रतिशतले मास्टर डिग्री गरेका छन् भने १९ प्रतिशतले स्नातक गरेका छन् । त्यस्तै, ७ प्रतिशतले आइए पास गरेका छन्।

यो अध्ययनमा कूल कर्मचारी संख्याको १० प्रतिशत अर्थात् ११५ जना कर्मचारी सहभागी छन् । राष्ट्र बैंकमा कूल १०८२ जना कर्मचारी छन् । २०२२ को अप्रिलमा गरिएको यो अध्ययन केही दिनअघि मात्रै सार्वजनिक गरिएको छ ।

१९५६ मा राष्ट्र बैंक स्थापना हुँदा गर्भरसहित जम्मा २३ जना कर्मचारी थिए । त्यो संख्या निरन्तर बढेर १९८८ मा सबैभन्दा बढी अर्थात् ३३०८ जना पुगेको थियो । त्यसयता लगातार घटिरहेको छ । सन् २०१८ मा ९५१ जना कर्मचारी रहेको राष्ट्र बैंकमा सन् २०२२ मा १०८२ जना पुगेको छ ।

कुन उमेरका कति कर्मचारी ?

राष्ट्र बैंकमा कार्यरत कर्मचारीहरुको औषत उमेर ४० वर्ष रहेको छ । न्यूनतम २१ वर्ष पूरा नभएको र अधिकतम ५८ वर्ष पूरा भइसकेको व्यक्तिले राष्ट्र बैंकमा जागिर खान पाउँदैनन् ।

५८ वर्षभन्दा अघि नै सेवा प्रवेश गरेको सेवा प्रवेश गरेको ३० वर्ष पूरा भएको अवस्थामा पनि त्यो कर्मचारीले जागिर खान पाउँदैन । यसको अर्थ के हो भने राष्ट्र बैंकमा उमेर हदका कारण ५८ वर्ष पूरा भएको व्यक्ति जागिर खान अयोग्य हुन्छ भने राष्ट्र बैंकमा ३० वर्ष सेवा गरेको व्यक्ति पनि ३१औं वर्षमा जागिर खान अयोग्य हुन्छ ।

मानौं कुनै व्यक्ति २१ वर्षको उमेरमा राष्ट्र बैंकको जागिर खान शुरु गरेको छ भने उसले ३० वर्षे सेवा हदका कारण ५१ वर्षको उमेरमै अवकाश पाउँछ । त्यस्तै, ३२ वर्षको उमेरमा कुनै व्यक्तिले राष्ट्र बैंकमा जागिर खान थाल्यो भने सेवा शुरु गरेको २६ वर्ष मात्रै भएपनि ५८ वर्षे उमेर हदका कारण जागिर खान अयोग्य हुन्छ ।

राष्ट्र बैंक लगायत बैंकिङ क्षेत्रमा बुढा र पूराना कर्मचारी निकालेर यो क्षेत्रलाई प्रतिस्पर्धी बनाउन २०५८ सालमा वित्तीय क्षेत्र सुधार कार्यक्रम नै सञ्चालन गरिएको थियो ।

राष्ट्र बैंकमा कार्यरतमध्ये १९ प्रतिशत कर्मचारी ३० वर्षभन्दा कम उमेर समूहका छन् भने ३१ देखि ४० वर्ष उमेर समूहका कर्मचारीहरुको हिस्सा ३३ प्रतिशत छ । त्यस्तै, ४१ देखि ५० वर्षको उमेर समूहका २६ प्रतिशत र ५० वर्षभन्दा माथिको उमेर समूहका कर्मचारी २२ प्रतिशत छन् ।

यो प्रतिवेदन निर्माणमा संलग्न कर्मचारीहरुका अनुसार खासगरी लामो समय सेवा अवधिमा रहेका र ५० वर्षभन्दा माथिका केही कर्मचारीहरु कामै नलाग्ने छन् । जसले उमेरमा कामका लागि ठूलो मिहेनत नगरेका कारण अहिले कामै नलाग्ने अवस्थामा पुगेका हुन् ।

त्यस्ता कर्मचारीबाट केन्द्रिय बैंकले गुणस्तरीय सेवा दिन नसक्ने भएकाले स्वेच्छिक अवकाश योजना ल्याएर उनीहरुलाई सेवाबाट निकाले नयाँ, युवा र स्मार्ट जनशक्ति लिनुपर्ने उनीहरुको सुझाब छ ।

राष्ट्र बैंकका कर्मचारीहरु कस्ता छन् र आगामी दिनमा राष्ट्र बैंकले कर्मचारी व्यवस्थापनमा के कस्ता रणनीति अबलम्बन गरेर आफूलाई अब्बल सावित गर्न सक्छ भन्ने कुरा यो प्रतिवेदनले देखाएको छ ।